‘Perkament in stukken’ is een tentoonstelling in Het Utrechts Archief
en een boek onder redactie van Bart Jaski, Marco Mosterd en Kaj van Vliet.
Beide gaan over ‘Teruggevonden middeleeuwse handschriftfragmenten’.
Of zoals in het boek te lezen is:
Het waren ‘onnutte boeken’ (libri inutiles) geworden, om wat voor reden dan ook.
Maar hun teksten hadden dan wel geen nut meer. het materiaal waarop ze geschreven werden, had dat nog wel.
In de vroege middeleeuwen werd beschreven papyrus gebruikt om latere handschriften in te binden, en van op perkament geschreven teksten kon de tekst worden verwijderd om zo plaats te maken voor nieuwe tekst.
Zo’n nieuwe tekst heet een palimpsest.
De teksten die oorspronkelijk op het hergebruikte papyrus, perkament, en later ook wel papier waren geschreven, bleven vaak nog leesbaar.
Uiteraard ging het bij dat hergebruik niet om de oorspronkelijke teksten; die zijn daarom vaak slechts fragmentarisch bewaard gebleven.
En vooral perkament had eigenschappen, die het ook tot nuttig materiaal voor het luchtdicht bewaren van voedsel maakte, voor het luchtdicht maken van orgelpijpen, of voor enveloppen.
Of men kon er vliegers van maken.
Marco Mosterd, Perkament in stukken, pagina 14.
Gisteren bezocht ik de tentoonstelling en maakte er wat foto’s.
De foto’s zijn niet zo goed gelukt als de foto’s in het boek of
de boeken in het echt.
Mijn advies: ga kijken in Utrecht.
Om goede redenen is de ruimte schaars verlicht en wordt de
temperatuur en luchtvochtigheid goed in de gaten gehouden.
Dit boek staat bekend als UBU 109 E 2. Universiteitsbibliotheek Utrecht. In het boek ‘Perkament in stukken’ schrijft Marisa Mol er een verhaal over met de titel ‘In de ban(d) van de Calvinistische kanunnik’. Het boek omvat twee bijbelcommentaren. Maar hier is het even om de band te doen. Die wordt onder andere gevormd door twee handschriftfragmenten. De buitenkant met zware zwarte letters, de binnenkant in een sierlijker handschrift.
De twee bijbelcommentaren zijn:
= een tekst van Johannes Calvijn over het evangelie van Johannes uit Genève
= een tekst van Wolfgang Musculus, aanhanger van Luther,
over de brieven van Paulus aan de Romeinen, gedrukt in Bazel, 1555.
Het fragment wat we aan de buitenkant zien is geschreven in een gotische schrijfwijze
gecombineerd met gregoriaanse muzieknotatie.
Daarmee plaatst men dit fragment in de 15e eeuw.
Het is een onderdeel geweest van een Graduale, een boek voor een koor.
Het fragment aan de binnenkant zijn twee teksten uit de Moralia in Job,
geschreven door Paus Gregorius tussen 578 en 595. Dit fragment
dateert waarschijnlijk uit de late elfde eeuw of vroege 12de eeuw.
Er is dus nog veel meer over dit boek te vertellen.
Ik weet niet van alle voorbeelden wat precies hun bibliotheeksnummer is. Maar ook zonder detailtoelichting zie je al snel dat het hier om materiaal gaat dat eerder is beschreven en later op maat gemaakt is om een boek te kaften.
Ik weet niet of alle voorbeelden van de tentoonstelling ook in het boek besproken worden. Ik heb het boek alleen nog maar globaal bekeken. Maar hier is een voorbeeld van een oudere tekst die als band voor een boek is gebruikt.
Dit is eenvoudig in het boek terug te vinden door de afdruk van een (!) leren bril die waarschijnlijk door een lezer is vergeten en die een tijd in het boek gezeten heeft. Los van dit bijzonder kenmerk is het ook een bijzondere tekst: UBU Hs Fr 8.6: Sulpicius Severus, Vita Sancti Martini (het leven van de heilige Martinus), 11e eeuw. Deze tekst was gebruikt om twee boeken die in 1487 zijn gedrukt in te binden.
Dit is een voorbeeld van een oudere tekst die hergebruikt is en waar later op een helft een afbeelding is geplakt (links).
Dit is heel bizar: een stuk gregoriaanse muziek waar een envelop van is gemaakt. Dit is UBU Hs Fr 7.1. Perkament op folioformaat, de muziek maakt deel uit van een antifonaria.
Een snoekenbek. Door de manier van inbinden zijn de binnenste katernen dieper in de rug van de binding komen te liggen. Maar er is nog een andere reden waarom deze binding zo bijzonder is. De tekst op het materiaal dat gebruikt is om de binding te maken vertelt over een schenking aan de Utrechtse Dom. HUA Toegang 216, nr 665-4.
Het Utrechts Archief is ondergebracht in een interessant gebouw. Een deel van de voormalige Paulusabdij. Hier zie je een stuk van de voorraadkamer.
Bij deze boekband zie je op sommige plaatsen de tekst die gebruikt is om de boekband meer volume te geven, door het leer heen komen, .
Dit is een convoluut. Dat is een boek samengesteld uit meerdere teksten die niet iets met elkaar te maken hebben. UBU HQU 205 is ingebonden met een oudere tekst als omslag.
Nog een voorbeeld van een convoluut. Hier zie je dat een andere tekst is gebruikt als schutblad. UBU FQU 102.
Dit is echt een supervondst. Dit is een met de hand geschreven plan om een boek te zetten en drukken met een serie afbeeldingen. UBU Hs Fr 3-65. De tekst is een wereldkroniek. Je ziet bijvoorbeeld op de rechterpagina, in de linkerkolom, helemaal bovenaan de regenboog die Noah ziet vanuit de Ark en die het teken is dat het gestopt is met regenen.
Hier zie je een versie van die wereldkroniek van Werner Rolevinck, Fascicukus Temporum, UBU Tho Rar 11-27 qu. Een wereldgeschiedenis waarbij je op de rechterpagina de regenboog ziet terugkomen.
Dit is het boek dat samen met de tentoonstelling verschenen is. Mooie grote foto’s en ook voor een leek goed te volgen verhalen onder de redactie van Bart Jaski, Marco Mosterd en Kaj van Vliet: Perkament in stukken – Teruggevonden middeleeuwse handschriftfragmenten.
Als je het boek opent dan lijkt het er een beetje op of men een oudere tekst gebruikt heeft als schutblad.
Alle info over boek en tentoonstelling nog even bij elkaar.
Het Utrechts Archief.
