Omdat ik helemaal vanuit Breda naar Arnhem was gereisd
op de vroege zaterdagochtend, kreeg ik na afloop van
de eerder beschreven rondleiding in het Erfgoedcentrum Rozet
een paar kaarten mee (denk ik).
Op de kaarten staan afbeeldingen van de prachtige pagina’s
zoals die in de collectie van Bibliotheek Arnhem voorkomen.
Die collectie heet de ‘Gelderland collectie’.
Daarmee heb ik nu de kans een paar van die kaarten te tonen.
Sommige afbeeldingen hebben we afgelopen zaterdag ook
mogen zien.
Dit is de Tempel van Salomo in Middeleeuwse gothische stijl uit het boek Fasciculus Temporum. Een wereldkroniek uit 1473, geschreven door Werner Rolevinck.
Een Initiaal, de eerste letter waarmee de eerste brief van Paulus aan de Thessalonicenzen begint. Uit een Latijnse bijbel uit 1433.
Nog een initiaal. Hier het begin van het bijbelboek Deuteronomium. Dit is een bijbel met commentaar van Nicolaas de Lyra. In 1498 gedrukt door Johannes Froben in Basel. Johannes (of Johann) Froben was bevriend met Erasmus.
Dit is nog een pagina uit Fasciculus Temporum. Hier zien we Christus als Salvator Mundi in het midden. De vier circels om hem heen bevatten de namen van de vier evangelisten. De twaalf circels daar weer omheen zijn de apostellen. Werner Rolevinck, 1473.
De beginpagina van het Klein Officie van de Heilige Maagd. Het ‘Klein Officie’ is een gebed voor dagelijks gebruik. Hier is het een deel van het getijdenboek van Margariet Block, 1469.
Versierde initiaal als begin van de Getijden van de eeuwige wijsheid. 1469.
In het volgende artikel uit Trouw, geschreven door Anne Bollmann,
wordt ingegaan op het fenomeen Getijdenboek en op de
‘Getijden van de eeuwige wijsheid’ in het bijzonder.
Kloosterleven, maar dan thuis
Anne Bollmann − 28/06/2008In en rond Deventer kwam in de veertiende eeuw rond Geert Grote een groep christenen op die in het dagelijks leven het kloosterleven nastreefde. Houvast vonden zij bij een getijdenboek dat hun dag en gebed structureerde.
In de late middeleeuwen, temidden van voortdurend dreigende oorlog, pest en hongersnood, kwam de Moderne Devotie op. Mensen wilden op een directe en individuele manier dichter bij God komen. Geert Grote (1340-1384) leidde deze religieuze hervormingsbeweging, die vanuit de IJsselstreek het religieuze leven in de Nederlanden en in de Duitstalige gebieden ingrijpend veranderde.
Met een getijdenboek in de volkstaal heeft Grote de leek die geen Latijn kende maar wel een grote behoefte aan spirituele verdieping had, een leidraad gegeven om zelf actief deel te nemen aan de eigentijdse gebedscultuur.
Als hulpmiddel om de participatie van de leken in het spirituele leven te ordenen en te kanaliseren heeft het getijdenboek van Grote een enorme verspreiding gekend. Het is het meest gelezen Middelnederlandse boek geweest. Meer dan achthonderd exemplaren zijn bewaard gebleven, waarvan ongeveer driehonderd handschriften het onderdeel ’de Getijden van de Eeuwige Wijsheid’ bevatten.
Een getijdenboek is een verzameling van gebedsteksten die naar vorm en inhoud nauw aansluiten bij het officiële gebed van de kerk zoals dat met name in kloosters gebeden werd (en nog wordt). Voor de middeleeuwers gold het kloosterleven als het christelijke leven bij uitstek; leken die iets meer aan religie wilden doen, gingen dus kloostergebruiken imiteren, zonodig in een handzame vorm, zoals in dit geval.
Het getijdenboek structureert de gebedscultuur op het ritme van de dag, de week en het jaar. Leidraad is het liturgische dagschema van de acht vaste momenten die „getijden” worden genoemd. De vierentwintig uren van de dag zijn verdeeld in tijdseenheden van drie uur: de metten (middernachtelijk gebed, 24.00 uur), de lauden (morgenlofprijzing, 3.00 uur), vervolgens de vier gebedstijden die het eerste (priem), derde (terts), zesde (sext) en negende (noon) uur kenmerken en de dag van 6.00 tot 15.00 uur indelen. Om 18.00 uur volgt de avondlofprijzing (vespers) en om 21.00 uur rondt de dagsluiting (completen) de dag liturgisch af.
In werkelijkheid is deze strakke dagindeling nooit strikt gevolgd, maar telkens aangepast aan het spirituele leven van de gemeenschap in parochiekerk, lekenconvent, klooster of kapittel. Op de vaste gebedstijden werden de kerkklokken geluid. Terwijl kloosterlingen op deze tijdstippen baden in de kerk, zeiden de leken een kort gebed (een schietgebedje of onzevader). Op die manier gaven de getijden structuur aan het geloofsleven van de christenen.
De Getijden van de Eeuwige Wijsheid zijn een vertaling en bewerking van de Cursus de Aeterna Sapientia. De dominicaan Heinrich Seuse (1295-1366) had, geïnspireerd door zijn intensieve meditatie over de lijdende Christus, deze tekst geschreven om ook anderen te motiveren tot een vernieuwing van hun levensgevoel door middel van de verinnerlijking van hun spirituele beleving en ervaring. De Cursus de Aeterna Sapientia is een voortvloeisel uit de mystieke godservaring van Heinrich Seuse na zijn innerlijke ommekeer (conversio). In visioenen en dromen maakte God hem duidelijk dat de lijdende Christus – de Eeuwige Wijsheid – als de belichaming van het Goddelijke het antwoord op al zijn vragen was. De Getijden van de Eeuwige Wijsheid richten zich met name op de mystieke verinnerlijking van het woord van God, het zich openen voor de ervaring van Zijn troost, liefde (minne) en genade.
De ritmische tekst verwoordt in veel variaties het verlangen naar de liefde Gods en de emoties op het moment van het genot van die liefde. Centraal staat de vreugde van de ziel die door God wordt bemind. De Eeuwige Wijsheid onttrekt de mens aan zijn aardse bestaan en zorgt dat gevoelens van angst en onmacht naar de achtergrond verdwijnen. Maar de mystieke vereniging met God is onmogelijk zonder de kennis en het intensieve beleven van het lijden van Christus. De passiemeditatie speelt in de Getijden van de Eeuwige Wijsheid dan ook een belangrijke rol: ’Plaats mijn minne der wijsheid in uw wonden*in de tekens van uw pijnen, opdat ik verder moge vorderen in u*’
Geert Grote herkende in het bekeringsverhaal van Seuse veel van zijn eigen conversio. Zelf veranderde Grote van een welgestelde en hooggeleerde patriciërzoon in een man die in vrijwillige armoede een godgewijd leven leidde, zonder hang naar wereldse dingen. Door eenzelfde verlangen naar diepe geestelijke verinnerlijking bewogen ging Grote tijdelijk het klooster in voor intensieve meditatie.
Door de Getijden van de Eeuwige Wijsheid van Seuse op te nemen in zijn getijdenboek heeft Grote de op zich nuchtere en op ascese gerichte vroomheid in de Noordoostelijke Lage Landen een uitzonderlijk mystieke tint gegeven. In een wereld van voortdurende crises beantwoordden de Getijden van de Eeuwige Wijsheid aan het verlangen van de christenen naar zingeving en zelfvinding. In dit opzicht verschilt de middeleeuwse mens niet van de mens in het begin van de eenentwintigste eeuw.
Anders dan de meeste andere getijden zijn de Getijden van de Eeuwige Wijsheid niet gebonden aan een bepaald moment in het gebedsschema of aan een bepaalde situatie in het geloofsleven, maar zijn ze flexibel inzetbaar. Mede hierom zijn de Getijden van de Eeuwige Wijsheid bijzonder geschikt voor het gebruik in de hedendaagse, geseculariseerde cultuur. De gebedsteksten nodigen uit tot meditatief lezen om daarmee de persoonlijke geloofservaring te intensiveren.
Anne Bollmann is mediëviste aan de Rijksuniversiteit Groningen en bij het Antwerpse Ruusbroecgenootschap.
Argusvlinder 