Voor het project Boek in een doos / Book in a box
was ik het internet aan het afstruinen en kwam toen
op de blog uit van Marjolein van Eig van 17 juni 2015:
Detail 7: Fenomenale doos.
Hier kun je het hele verhaal van de Fenomenale doos lezen.
In mijn blog vat ik de dingen even samen die mij
zo in het verhaal trokken.
De fenomenologie is een filosofische stroming die ontstond tegen het einde van de negentiende eeuw. Ze probeert de fenomenen om ons heen te beschrijven zoals ze voor ons verschijnen, zonder enige vooronderstelling. Daarbij worden niet alleen zichtbare en de herkenbare elementen verwoord, maar ook aspecten die niet direct zichtbaar zijn.
Een mooi voorbeeld van een fenomenologische beschrijving kun je lezen in een essay van George Simmel over de brug en de deur. Hij beschrijft hierin de impact van een deur op een ruimte: “ …de deur laat op een besliste manier zien hoe scheiden en verbinden twee kanten van dezelfde medaille zijn. Juist omdat een deur ook kan worden geopend, levert het sluiten ervan een sterk gevoel van bescherming op tegen alles wat zich buiten deze ruimte bevindt. Dit gevoel is sterker dan bij een opgebouwde muur. De laatste is immers stom, maar de deur spreekt tot ons.” Kortom, de scheiding die de deur maakt, benadrukt tegelijkertijd de verbinding die de deur als fenomeen in zich heeft.
Ik heb wel even naar het essay gezocht.
Maar zonder titel kwam ik niet ver.
Wel vond ik informatie over George Simmel.
Kijk maar eens op de George Simmel Wikipedia pagina.
Deze fenomenologische manier van het beschrijven van objecten is wellicht vaag, maar het is een prettige manier om anders naar de dingen om ons heen te kijken. Maurice Merleau-Ponty, een van de grondleggers van de fenomenologische waarneming, onderscheidt twee manieren van kijken: het zien en het ervaren. We zien bijvoorbeeld een gebouw: de gevel, de ramen en kolommen. Zo zien we ook een kerk, want we zien een groot gebouw met een toren en een kruis. We ervaren echter: ruimte, licht, beweging, materiaal of ritme. Daarmee wil Merleau-Ponty zeggen: wat je ziet is een image, een bekend beeld, maar wat je ervaart is een veel complexere wereld die wordt bepaald door bijvoorbeeld tactiliteit, geur en ruimte.
Meindert Hobbema, Het laantje van Middelharnis, 1689.
De moderne kunst legt deze ambiguïteit in de waarneming mooi bloot. Door het oude bekende beeld in het schilderij weg te laten, blijft enkel de ervaring van de fenomenen over. Kijkend naar de ‘Cathedra’ van Barnett Newman kun je dezelfde landschappelijke ervaring hebben als bij ‘Het laantje van Middelharnis’ van Meindert Hobbema. Dat is natuurlijk een geniale ontdekking. Je hoeft geen vaas te schilderen om een vaas te zien. Het gaat om de ervaring.
Barnett Newman, Cathedra, 1951. De intensiteit van Cathedra ontstond doordat Newman het blauw van het schilderij opbouwde in zes afzonderlijke lagen verf van verschillende blauwpigmenten. Zo creëerde hij een diep en rijk geschakeerd kleurvlak, dat een ruimtelijke illusie oproept. Volgens https://www.artsalonholland.nl.
Hoe zit dat in de architectuur? Dat probeerde ik tijdens mijn afstudeerscriptie te onderzoeken, al weer wat jaartjes geleden aan de TU Delft. Ik had hiervoor drie gebouwen uitgezocht, beter gezegd, drie ‘dozen’. De doosvorm leek me een uitermate geschikt gebouwtype voor de fenomenologische beschrijving. Immers, de doos toont niet het standaard beeld van een gebouw, het verraadt geen achterliggende wereld middels de gebruikelijke tekens. De doos laat het over aan de waarnemer wat de ervaring zal zijn.
De drie dozen waren: het klooster La Tourette van Le Corbusier, de Kunsthal van Koolhaas en de Thermen in Vals van Zumthor. Daar is van alles over te zeggen, maar uiteindelijk kwam ik uit op de volgende noties:
– Zumthors gebouw is als een uitgeslepen rotsblok. Er is geen enkel verschil tussen binnen en buiten, de doos is door en door solide. Schudden zal geen invloed hebben.
Peter Zumthor, Thermen in Vals, Zwitserland, 1996.
– Koolhaas’ doos is een verrassingsdoos, waarvan de gevel de verpakking is. Binnen wacht een wereld van ervaringen. Schudden kan prima, het gaat om de intrigerende reeks van ervaringen.
OMA / Rem Koolhaas, De Kunsthal.
– Le Corbusiers klooster toont een zorgvuldig en serieus vormgegeven geometrie. Niet schudden, want dan verwoest je die!
Le Corbusier, Sainte Marie de la Tourette, 1960.
Vooral het kijken naar een doos, voor mij vooral
een bron voor geheimzinnigheid, niet alleen vanuit
het perspectief van wat je ziet maar ook de ervaringen
die je met een doos hebt, vond ik erg interessant in het artikel.
Praat ik nog niet eens over het boek in de doos….
