Mexico-Stad, Museo Soumaya, Trabajo Mexicano realizado por monjas (Mexicaans werk uitgevoerd door nonnen), La Navidad, circa 1850, soort heel grote kijkdoos.
India 24/25: Delhi, dag 5 – National Museum XI Nataraja
– Een derde Nataraja, een dansende correspondentie tussen beelden –
India, New Delhi, National Museum, Nataraja, Chola, 12th century CE, Tamil Nadu, bronze.
Deze Shiva – Nataraja is de derde in mijn ‘verzameling’.
Eerder kon je de versie van het Rijksmuseum in Amsterdam
en de versie van Museum Rietberg in Zürich zien.
Dit is de bronzen Nataraja van het National Museum in New Delhi.
Op zaal zijn minstens twee teksten te lezen over dit beeld.
De ene tekst neem ik hier integraal op,
met een vertaling in het Nederlands.
Een tweede tekst toon ik als foto.
Ook deze keer gebruikte ik mijn camera als notitie-boekje
en mijn notities sluiten mooi aan bij de zaaltekst.
Al was dat niet per se mijn bedoeling.
Op twee plaatsen geef ik nog extra toelichting:
= het gebruik van verschillende termen voor hetzelfde element.
Mijn voorbeeld zal dit verduidelijken;
= op de vijf essentiële daden van Śiva, zeg maar de samenvatting
van de rol en functie van Shiva in de hindoeïstische filosofie.
In de zaaltekst wordt dit de ‘dwarf Muyalaka’ genoemd. Die zaaltekst volgt hieronder.
Nataraja, the Lord of Dance, is regarded as the most outstanding expression of divine rhythm and harmony in Indian art. The dance represents the five essential acts of Siva,
- viz. creation (srishti)
- preservation (sthiti)
- destruction (samhara)
- veiling (tirobhava) and
- grace (anugraha),
and it is this cosmic activity that constitutes the central motif of the dance.
It presents Siva dancing with his right leg placed on the back of the dwarf Muyalaka, the demon of ignorance.
His left leg and front left hand are lifted in a graceful gesture across the body to the right and his left hand pointing towards the left foot.
His front right hand is in abhaya-mudra or protection.
Of his back hands, the right holds the damaru and the left holds fire.
The swirling long jatas on either side of the head are sprayed with flowers; on the right swirl is river goddess Ganga in anjali-mudra.
Behind the head is a makara mukha from whose mouth emerges a circular arch with an outer band of flame tips.
The Nataraja image signifies the cosmos and hence the omnipresence if Siva.
In de tweede zaaltekst, zie afbeelding verderop in dit bericht,
wordt niet gesproken over ‘the dwarf Muyalaka’
maar over ‘apasmarapurusha’.
Dat maakt het niet eenvoudiger voor veel mensen.
Waarom is dat?
Dat verklaart bijvoorbeeld ook het gebruik
van ‘Śiva’ en ‘Shiva’.
‘a makara mukha’
De Nederlandse vertaling van de zaaltekst is:
Nataraja, de Heer van de Dans, wordt beschouwd als de meest voortreffelijke uitdrukking van goddelijk ritme en harmonie in de Indiase kunst.
De dans verbeeldt de vijf essentiële daden van Śiva:
- schepping (sṛiṣṭi),
- behoud (sthiti),
- vernietiging (saṃhāra),
- sluiering of verhulling (tirobhāva),
- en genade of bevrijding (anugraha).
Deze kosmische werkzaamheid vormt het centrale motief van de dans.
Het beeld toont Śiva dansend, met zijn rechterbeen geplaatst op de rug van de dwerg Muyalaka, de demon van onwetendheid.
Zijn linkerbeen en voorste linkerhand zijn elegant omhooggebracht, in een gebaar dat diagonaal over het lichaam naar rechts reikt, terwijl zijn linkerhand naar de linker voet wijst.
Zijn voorste rechterhand is in abhaya-mudra, het gebaar van bescherming.Van zijn achterste handen houdt de rechter de ḍamaru (trommel) vast en de linker het vuur.
De wervelende lange jaṭās (haarlokken) aan weerszijden van het hoofd zijn bestrooid met bloemen; in de rechter wervel bevindt zich de riviergodin Gaṅgā in añjali-mudra.
Achter het hoofd bevindt zich een makara-mukha, uit wiens mond een cirkelvormige boog tevoorschijn komt met aan de buitenrand vlamtongen.Het Nataraja-beeld symboliseert het kosmos en daarmee de alomtegenwoordigheid van Śiva.
De vijf essentiële daden van Śiva zijn voor mij
altijd weer een uitdaging om te doorgronden.
Ik vroeg Copilot nog eens om het uit te leggen voor me:
1. Sṛiṣṭi — Schepping
De daad waardoor het universum ontstaat.
Niet alleen het begin van materie, maar ook het oplichten van mogelijkheden, vormen, ritmes.
In de dans van Śiva: de eerste puls, de opmaat, het openen van ruimte.2. Sthiti — Behoud / Instanthouding
Het continueren, onderhouden en stabiliseren van wat bestaat.
Geen statische toestand, maar een dynamisch evenwicht.
In de dans: het middenritme dat alles draagt, de maat die niet breekt.3. Saṃhāra — Vernietiging / Ontbinding
Het beëindigen van vormen zodat nieuwe kunnen ontstaan.
Geen negatieve kracht, maar een noodzakelijke transformatie.
In de dans: de krachtige slag, de draai die iets laat oplossen.4. Tirobhāva — Sluiering / Verhulling
Het verhullen van de ware aard van de werkelijkheid, waardoor individuen de wereld als gescheiden ervaren.
Soms opgevat als de kosmische illusie (māyā), soms als een beschermende sluier.
In de dans: de schaduwbeweging, het moment waarop iets even verdwijnt uit zicht.5. Anugraha — Genade / Bevrijding
De onthulling, verlichting, het wegnemen van de sluier.
De daad waardoor de ziel haar ware aard herkent.
In de dans: de open hand, de neerwaartse zegen, de rust na de storm.
…and the left holds fire.
…a makara mukha from whose mouth emerges a circular arch with an outer band of flame tips.
…on the right swirl is river goddess Ganga in anjali-mudra.
His front right hand is in abhaya-mudra or protection.
Of his back hands, the right holds the damaru…
The swirling long jatas on either side of the head are sprayed with flowers…
Śīraś cakra — bloemvormige knop op het achterhoofd van Shiva, bedoeld voor het ophangen van rituele kransen tijdens processies. Verwijst naar het kosmische centrum en de rituele verankering van het beeld.
Hopelijk kun je aan dit bericht net zoveel plezier beleven
als dat het msken van het bericht mij gegeven heeft.
Weer een paar boekenleggers erbij…nu de boeken nog
Deze boekenleggers worden je overal in Mexico aangeboden. Dus in Mexico zijn ze niet bijzonder maar in mijn boeken zullen ze dat zeker zijn.
Winterkermis Breda
Breda, Kasteelplein.
Tzompantli
Als ik op vakantie ben ga ik niet op zoek naar souvenirs.
Zie ik iets dat ik leuk vind, dan koop ik het soms.
In Mexico zag ik veel van hetzelfde maar deze
tzompantli, zag ik pas voor het eerst in een winkeltje
bij de Templo mayor in Mexico-Stad.
Het rekje staat inmiddels bij de andere reistroffeeën.
Misschien een beetje luguber, een rek waarin je laag voor laag,
stok voor stok, schedels van verslagen vijanden
kunt bewaren en tentoonstellen.
Ik dacht eerst nog dat het een soort
onschuldig telraam was.
Het is een voorbeeld van de meer gruwelijke kant
van de geschiedernis van de
Midden-Amerikaanse bevolkingsgroepen.
Die probeer ik voor mezelf een beetje onder de mat te vegen,
maar die kant lijkt er toch echt geweest te zijn.
Elaborado a mano con barro de Oaxaca, handgemaakt met klei uit Oaxaca. Het verband tussen klei uit Oaxaca en Templo mayor omvat in één voorwerp de kern van mijn reisroute: Oaxaca – Puebla – Mexico-Stad.
Foto van de dag
Terug van vakantie maakte ik vanmorgen een foto
van de winterkermis op het Kasteelplein in Breda.
Het is even wennen aan de donkere dagen,
laat licht en vroeg donker.
Dat was heel anders in Mexico.
Dit is hiermee de laatste in deze serie van Foto van de dag.
De liefdesbrief vermomd als tekening en nog twee andere allegorieën
– Een droom, een val, en de verheffing door Michelangelo en volgers in Teylers –
Haarlem, Teylers Museum, De mannen van Michelangelo, De Droom (Il Sogno), circa 1533, zwart krijt op papier.
The highly finished drawing shows a winged spirit swooping down to trumpet a message to a muscular nude youth leaning on a globe, both perched upon a box containing a pile of masks. In the background groups of writhing bodies blend into a emerge from, a cloudy haze. Most commonly, the man figure has been interpreted as the human mind being awakened, as if from a dream, and summoned back to virtue from the vices.
De nagenoeg afgewerkte tekening toont een gevleugelde geest die neerdaalt om een boodschap te bazuinen aan een gespierde naakte jongeling die op een globe leunt. De jongeling en de aardbol zijn gezeten op een kist waarin een stapel maskers ligt. Op de achtergrond vervloeien groepen kronkelende lichamen in, of komen tevoorschijn uit, een nevelige wolkenmassa.
Meestal is de mannelijke figuur geïnterpreteerd als het menselijk verstand dat ontwaakt, alsof uit een droom, en teruggeroepen wordt naar de deugd vanuit de ondeugden.
De tekeningen in dit bericht verbeelden boodschappen.
In dit geval wordt de man,
die steunt op wereldse gewoontes en
die samen met die wereld, rust op een doos met maskers,
opgeroepen niet de wereldse ondeugden te volgen
maar de deugd.
De val van Phaëton, 1533, zwart krijt op papier.
De mythe van De Val van Phaëton vertelt hoe de jonge Phaëton, zoon van de zonnegod Helios, de zonnewagen wilde besturen om zijn goddelijke afkomst te bewijzen. Hij verloor echter de controle, verschroeide de aarde en werd uiteindelijk door Zeus met een bliksemschicht neergeslagen.
Deze tekening is een liefdesbrief
van Michelangelo
aan een jonge man.
Een persoonlijk geschenk
niet bedoeld om getoond tw worden
Guilio Clovio, After Michelangelo: Ganymedes, circa 1540, zwart krijt op papier.
Het verhaal van Ganymedes gaat over een uitzonderlijk knappe Trojaanse prins die door Zeus, vermomd als adelaar, naar de Olympus werd ontvoerd. Daar werd hij de persoonlijke schenker van nectar en wijn voor de goden.
Maker onbekend, After Michelangelo: Ganymedes, 1551, houtsnede in Andrea Alciato, Emblemata, Guliel Rouilium, Lyon.
Met de ogen van David
– Michelangelo, een vriend, een kind, drie portretten –
Haarlem, Teylers Museum, De mannen van Michelangelo, Daniele da Volterra, Portret van Michelangelo, 1547 -circa 1553, metaalstift en zwart krijt, wit hoogsel, doorgeprikt, op papier.
De opmerking ‘doorgeprikt’ op het kaartje op zaal trok mijn aandacht.
Al snel werd duidelijk waar de opmerking naar verwees.
De tekening van Michelangelo was zo geslaagd
dat er mensen waren die een kopie wilden.
Men koos een eenvoudige techniek: een sjabloon maken.
Prik zorgvuldig gaatjes in alle lijnen van de tekening.
Op min of meer gelijke afstand.
Het onderliggende papier draagt na afloop
dezelfde gaatjes, op exact dezelfde plaats.
Zo ontstaat een sjabloon voor volgende tekeningen.
Wrijf gekleurd poeder over het geperforeerde vel:
een schema verschijnt op het volgende blad.
Met de tekening als voorbeeld
verbind je de puntjes en ontstaat een kopie.
Michelangelo, Hoofd van een kind, circa 1525, zwart krijt op papier.
Kijken naar ogen is meestal een intieme actie.
Dat gebeurt bij een kind of bij een geliefde of vriend.
Maar naar een tekening kijk je met andere ogen.
Je bent op zoek naar bijzondere kwaliteiten:
zit er een bewust gekozen compositie in de tekening?
hoe zit de houding van de centrale figuur in elkaar?
wat is het perspectief?
hoe wordt schaduw gesuggereerd?
De lijst kan eindeloos zijn en wordt bepaald door het werk.
Ik probeer me altijd één vraag te stellen:
springt er iets bijzonders in het oog?
Bij het kind zijn het de ogen die spreken.
Hoe precies en genuanceerd Michelangelo ook tekent,
hier bestaat het oog uit slechts twee cirkels
Dat deed me denken aan de ogen van David,
Het beroemde beeld in Florence.
Het beeld is prachtig in proportie.
Elegant, krachtvol en genuanceerd.
Maar de ogen zijn slechts cirkels,
met een leegte als pupil.
In marmer kun je moeilijk een iris aangeven.
Maar op papier kan Michelangelo dat wel.
Kijk eens hoe de suggesties van schaduwen het gezicht opbouwen.
Waarom niet ook de ogen?
Michelangelo, Portret van Andrea Quaratesi, circa 1528 – 1532, zwart krijt op papier.
Wederom een schitterende tekening.
Vijf eeuwen oud!
Het gezicht oogt er niet heel opgewekt uit.
Eerder afwezig, zelfs droevig.
Het lijkt of de wind juist de laatste flard mist wegblaast.
Daardoor zijn contouren en schaduwen nog zachter.
Bij zijn kraag lijkt Andrea drie lagen te dragen:
- een jas of is dat nou een wambuis?
- Daaronder een hemd met split bij de hals?
- Nog een hemd, met kleine, met stof beklede knoopjes?
Wie het weet mag het zeggen.
Foto van de dag
Naast nanny is hondenuitlater, volgens mij,
een van de meest voorkomende beroepen
in La Condesa.
La Condesa is een wijk in Mexico-Stad waar
veel toeristen uit de VS en Europa verblijven.
In dit voorbeeld met 6 honden.
Foto van de dag
Mexico-Stad, Museo Soumaya, Circulo de Giuseppe Arcimboldo, Flora, Madre de las flores diosa de la fertilidad (Flora mother of the flowers, goddess of fertility), circa 1590 – 1600, oleo sobre piedra (oil on stone).
Bijzonder.
Onrust in tekeningen, onrust in beelden
Van gespannen tekeningen tot de vraag wie in Apollo-David verbeeld is
De tekeningen van Michelangelo zijn trefzeker.
Zelfs in de schetsen in Teylers Museum zie je lijnen die meteen raak zijn.
Ze staan direct goed op papier.
Maar de tekeningen tonen veel lichamen die lijken te worstelen,
alsof de strijd van binnenuit komt.
Kronkelende en draaiende poses die samen een dynamische context scheppen.
Veel spieren die zich maar niet willen ontspannen.
Bij zijn beeldhouwwerk ligt dat anders.
Het marmer lijkt uit te nodigen tot egale oppervlaktes.
De spieren ontbreken niet,
maar ze zijn zacht glooiend in plaats van kronkelend.
De dynamiek en het drama van de compositie blijven even krachtig.
Maar de houding straalt geen overspanning uit.
Haarlem, Teylers Museum, De mannen van Michelangelo, Apollo-David, circa 1530, marmer.
Een voorbeeld daarvan zie je in Haarlem:
de Apollo-David.
Een naakte, gespierde man, zo uit de oudheid gestapt.
Als er een overspannen onrust in dat werk aanwezig is,
dan schuilt die in wie het eigenlijk is:
is het Apollo, de mooiste man tussen de Griekse goden, of
is het David, de jonge, bijbelse man die Goliath versloeg en later koning werd?
Foto van de dag
Twee foto’s.
Het is nog altijd vreemd een winkel te zien van C&A
die vollop in begrijf is.
Je kunt zien dat in Mexico het kerstseizoen is begonnen.
Dat zie je in de meeste winkels.
Ondanks het mooie weer van vandaag zie je
hier en daar in de etalages sneeuwlandschappen.
De Templo de San Bernardo de Claraval (Bernard van Clairvaux) heeft het hele hoogaltaar ingericht als kerststal met een beekje van kerstballen.
Foto van de dag
Mexico-Stad, El Angel de la Independencia.
De VROUWEN van Michelangelo
Vrouwenhoofden tussen mannenlichamen, Rafaëls humanistische blik en Michelangelo’s ideaaltype
Toen ik in oktober de tentoonstelling
De mannen van Michelangelo bezocht,
was die pas drie dagen geopend
Dat viel bovendien samen met de herfstvakantie.
De bezoekersdrukte was dus voorspelbaar.
Bij elk werk verzamelde zich een kring van toeschouwers.
Ik fotografeer graag om de tentoonstelling thuis
opnieuw rustig te beleven.
Daarom wacht ik telkens op het juiste moment voor de foto.
Zo volg ik vaak niet de route die de curator heeft bedacht.
Daarom bevat deze reeks meerdere berichten
met anatomische studies van armen en benen.
Veel echte studies van het menselijk lichaam.
Ze zijn fascinerend, maar roepen toch
een andere esthetische ervaring op dan
complete fresco’s of beelden.
Wat mij betreft vormen de tekeningen waarop vrouwen
het onderwerp zijn, een uitzondering.
De nadruk ligt dan veel minder op de anatomische bouw en
juist op ‘de schoonheid’ van het onderwerp.
Haarlem, Teylers Museum, De mannen van Michelangelo, Studies voor het hoofd van Leda, circa 1530, rood krijt op papier.
Het hoogtepunt zijn de studies voor het hoofd van Leda.
Geen spierbundels, geen ontlede schouders.
De perfecte vorm, een zachte egale huid.
Subtiele schaduw rond de neus,
geloken oogleden en duidelijk aangezette lippen.
Zie hoe het papier en het krijt hun werk doen:
de vezels van het papier versterken
de genuanceerde uitwerking van deze tekening.
Het verhaal van Leda en de zwaan komt uit de Griekse mythologie. Zeus, de oppergod, veranderde zich in een zwaan om Leda, de koningin van Sparta, te te benaderen – in verhalen variërend van verleiding tot overweldiging. Uit hun samenzijn kwamen mythische kinderen voort, waaronder Helena (de aanleiding voor de Trojaanse Oorlog) en de tweeling Castor en Pollux.
Studies voor de Libische sibille voor de Sixtijnse Kapel, circa 1511, rood krijt, wit krijt, op papier.
Sibille (Sibylle) was een verzamelnaam voor priesteressen die in extase profetieën uitspraken. De Libische Sibille gold als een profetes uit Libië, geïnspireerd door Apollo en beroemd om haar raadselachtige voorspellingen. Libië was een regio die in de oudheid gold als mysterieus en exotisch. Volgens latere tradities kondigde zij de komst van Christus aan.
Een geïdealiseerde buste, circa 1525 – 1530, rood krijt op papier.
Deze tekening is niet gemaakt door Michelangelo maar door Rafaël. Hij is wel in het bezit van het Teylers Museum. Hij contracteert met de werken van Michelangelo vanwege de humanistische thematiek. Rafaël (Raffaello Sanzio), Studie voor Hebe en Proserpina voor de Villa Farnesina, 1518, rood krijt op papier.
Het onderwerp ‘Leda en de zwaan’ wordt vaak gebruikt. Michelangelo’s beeld wordt daarin gevold door bijvoorbeeld Cornelis Bos, Naar Michelangelo – Leda en de zwaan, 1544 – 1545, gravure.
Als ik de vrouwenhoofden in de tentoonstelling bekijk,
lijkt het alsof ze één model of één gestileerd ideaaltype delen.
In de montage volgen van boven naar beneden:
Leda, de Libische sibille en de gespiegeld weergegeven geïdealiseerde buste.
De gelijkenis tussen de drie is opvallend.
Oordeel zelf.
Foto van de dag
Mexico, Teotihuacan piramides.
Foto van de dag
Femme fatale.
Het mannenlijf langzaam in beeld
Studies van spieren, huid en beweging
Haarlem, Teylers Museum, De mannen van Nichelangelo, Anatomische studies van een linkerbeen en -arm, circa 1515 – 1520, rood krijt op papier.
Het is moeilijk het gevoel te onderdrukken
dat ik naar een bodybuild wedstrijd
zit te kijken. Daar ben ik geen fan van.
Helemaal eerlijk tegenover Michelangelo is dat niet.
Omdat Michelangelo lichamen ontleedde,
iets wat weinig kunstenaars deden,
begrijp ik zijn nieuwsgierigheid.
Nieuwsgierigheid naar de binnenkant van het lichaam en hoe,
wat je daar aantreft, doorwerkt in je kunst.
Die spieren zitten net onder de oppervlakte
van wat je normaal gesproken met het blote oog ziet.
Sommige spieren modelleren van binnenuit
de buitenkant van de huid.
Bij het tillen van een zwaar voorwerp
ontstaan nieuwe welvingen in de huid,
die verdwijnen zodra het voorwerp weer wordt neergezet.
Sommige kunstenaars zoals Hendrick Goltzius hadden
wel een vermoeden van een mechanisme.
Dat lieten ze zien in hun werk.
Veel bulten, op veel plaatsen op het lichaam.
Ze toonden hun gedachten maar wisten het fijne niet.
Je ziet,
in deze tekeningen van Michelangelo
de werking van het vermoedelijke mechanisme
langzaam in beeld komen,
zoals een beeldhouwer vorm geeft aan marmer.
Je ziet stap voor stap
de kunstenaar grip krijgen
op dat verholen aspect.
Door oefening vertaalt hij het lijf naar tekening, en
van tekening naar fresco of marmeren beeld.
Christus in het voogeborchte, circa 1530 – 1533m rood en zwart krijt op papier.
Kijk eens aandachtig naar het linker onderbeen van Christus.
Of beter: naar de schaduw, die naast en schuin achter het been valt.
Zie hoe het vettige rode krijt
Michelangelo in staat stelt
hier een realistische schaduw te suggereren.
Van diep donkerrood.
Naar een tint die ik bijna als grijs ervaar.
Studie van een linkerbeen voor de sculptuur Dag, 1524, zwart krijt op papier.
Op veel tekeningen ontbreekt de voet, en
het blijft onduidelijk of dit toeval,
techniek of keuze was.
Je ziet mannen staan – studies van onderbenen.
Meestal zonder voet.
Hier is de voet prominent aanwezig:
de voet in de hoofdrol.
Foto van de dag
De WK Voetbal 2026 houdt de mensen al bezig. Mexico-Stad, Mexico.
Foto van de dag
Vandaag had mijn camera een rustdag.
Ik reisde van Puebla naar Mexico-Stad.
Deze foto maakte ik gisteravond Mexicaanse tijd.
De gewoonte om bij kerken op een korte pilaar een beeld
te plaatsen, voor/bij de ingang van de kerk,
vind ik opvallend.
Dit is de Iglesia de San Cristobal (= Christoffel of Christoforus, Chistus-drager), afgebouwd in 1687, Puebla, Mexico. De kerk heeft eigenlijk 2 thema’s: de heilige Christoffel en de Onbevlekte Ontvangenis van Maria. De figuur aan de deur die op de foto te zien is, verbeeldt waarschijnlijk de engel die de aankondiging aan Maria doet. Voor de goede verstaander is de kerk zo een totale religieuze ervaring. Op het schild staat de boodschap van de engel (vermoed ik) met onder andere ‘Ave Maria’. De engel draagt een soort van palmtak om lof toe te zwaaien.
Het kruis in fragmenten
Drie krijtbladen van Michelangelo in Haarlem, circa 1522 – 1536
Soms worden dingen je door een kunstenaar op een dienblad aangereikt.
Maar bij dit eerste blad van Michelangelo is dat zeker niet het geval.
Er staan zeker drie, misschien zelfs vijf tekeningen op het papier.
Het was dan ook ‘slechts’ een schetsblad.
Haarlem, Teylers Museum, De mannen van Michelangelo, Studies voor een kruisafname, circa 1522 – 1524, rood krijt op papier.
De centrale afbeelding trekt onmiddellijk de aandacht.
Het is op dit blad de tekening die het meest is uitgewerkt.
Michelangelo heeft niet de eenvoud opgezocht.
Geen eenvoudig kruis, maar een wringende, hoge constructie.
Christus wordt getoond in een rauwe positie.
Wat doen sommige figuren hier?
Spieren tonen? Compositie vormen?
Alles gericht op grootsheid, op drama.
Eén arm. De torso. Eén been.
Aan elk uiteinde een figuur. Samen: een diagonaal.
Ernaar kijken roept weerzin en bewondering op,
tegelijk.
Lichamen kronkelen. Houdingen draaien.
De compositie wormt zich een weg.
Geen gezichten, geen namen.
Individualiteit ontbreekt.
Het rode krijt werkt gruizig.
Volgens mij wringt het.
Geen schilderij, geen fresco.
Misschien bleef het bij deze worsteling.
Kruisafname, circa 1530 – 1532, rood krijt op papier.
Studies voor een kruisiging, circa 1530 – 1536, zwart krijt op papier.
Argusvlinder 