Het jaar 1000

Dit wordt het laatste bericht over deze mooie tentoonstelling
in Leiden in het Rijksmuseum van Oudheden (RMO).
De tentoonstelling geeft een beeld van de archeologische vondsten
in het gebied dat we vandaag Nederland noemen van rond
het jaar 1000. Daarbij worden die vondsten in hun (vaak ook
internationale) context geplaatst.
Het is leerzaam maar zeker ook heel mooi.
Mijn berichten geven een beperkt beeld van de tentoonstelling
want je ziet hier alleen dat wat mij opviel.

DSC09091RMOHetJaar1000MCEscherPrentMetDeSanMicheleDelFrisone1922LithoRome1932

In de internationale context speelt Rome een grote rol. In de tentoonstelling wordt dat getoond door onder andere deze prent: MC Escher, Prent met de San Michele del Frisone (de Friezenkerk), litho. Het beeld de situatie in Rome uit voordat de kerk in 1084 wordt verwoest. De huidige kerk is dus van een latere datum.

DSC09092RMOHetJaar1000DeFriezenkerkSSMicheleEMagnoTxt


DSC09093RMOHetJaar1000HerbariumVanPseudo-ApuleiusMetPlantenDierenEnRecepten900-1000HandschriftOpPerkamentHerkomstOnbekend

Rijksmuseum van Oudheden (RMO), Het jaar 1000, Herbarium van ‘Pseudo-Apuleius’ met planten, dieren en recepten, 900 – 1000, handschrift op perkament, herkomst onbekend.


Wikipedia:

Pseudo-Apuleius is the name given in modern scholarship to the author of a 4th-century herbal known as Pseudo-Apuleius Herbarius or Herbarium Apuleii Platonici. The author of the text apparently wished readers to think that it was by Apuleius of Madaura (124–170 CE), the Roman poet and philosopher, but modern scholars do not believe this attribution. Little or nothing else is known of Pseudo-Apuleius.

The oldest surviving manuscript of the Herbarium is the 6th-century Leiden, MS. Voss. Q.9. Until the 12th century it was the most influential herbal in Europe,……

DSC09095RMOHetJaar1000AantekenboekVanAdémarVanChabannes1023-1025LimogesDSC09096RMOHetJaar1000AantekenboekVanAdémarVanChabannes1023-1025LimogesNotALion

#Notalion

DSC09097RMOHetJaar1000AantekenboekVanAdémarVanChabannes1023-1025LimogesDSC09098RMOHetJaar1000AantekenboekVanAdémarVanChabannes1023-1025Limoges

Aantekenboek van Adémar van Chabannes, 1023 – 1025, Limoges. Er bestaan een reeks aantekenboekjes. Deze aantekeningen gaan over sterrenbeelden. Adémar van Chabannes was een Franse monnik die werkte als copiist. Belangrijk werk schreef hij over muziek.


DSC09100RMOHetJaar1000MaccabeeënEnEpitomaReiMilitarisCa925HandschriftOpPerkamentSanktGallenEnReichenauDSC09101RMOHetJaar1000MaccabeeënEnEpitomaReiMilitarisCa925HandschriftOpPerkamentSanktGallenEnReichenau

Maccabeeën en Epitoma Rei Militaris, circa 925, handschrift op perkament, Sankt-Gallen en Reichenau. De Maccabeeën waren een Joodse priesterfamilie die een opstand leidde in 167 voor Christus en we kennen de naam ‘Maccabeeën’ misschien beter als de naam van het bijbelboek. De ‘Epitoma Rei Militaris’ is een boek van de laat-Latijnse schrijver Publius Flavius Vegetius Renatus over Romeinse oorlogvoering en militaire principes. De re militari werd een militair handboek in de Middeleeuwen. (info van Wikipedia). Overigens is het opnemen van meerdere teksten in 1 band een normaal verschijnsel in de Middeleeuwen.

DSC09102RMOHetJaar1000MaccabeeënEnEpitomaReiMilitarisCa925HandschriftOpPerkamentSanktGallenEnReichenauDSC09103RMOHetJaar1000MaccabeeënEnEpitomaReiMilitarisCa925HandschriftOpPerkamentSanktGallenEnReichenau


DSC09111RMOHetJaar1000MuhammadIbnAl-LaitTraktaatOverRechthoekigeDriehoeken900-1000HandschriftOpPerkamentHerkomstOnbekend

Muhammad Ibn Al-Lait, Traktaat over rechthoekige driehoeken, 900 – 1000, handschrift op perkament. Herkomst onbekend. Een boek met tabellen. Het boek is het oudste boek in Nederlandse collecties waar het getal ‘0’ in voor komt.


DSC09113RMOHetJaar1000RibVanEenKameelMetMagischeTekst800-1000HandschriftOpBeenEgypte

Perkament was niet het enige materiaal waar mensen op schreven. Dit is een rib van een kameel met een magische tekst, 800 – 1000, handschrift op been, Egypte.

DSC09114RMOHetJaar1000RibVanEenKameelMetMagischeTekst800-1000HandschriftOpBeenEgypte


DSC09116RMOHetJaar1000AbuBakrMuhammadIbnAbdallahIbnAbdAlAzizEigenschappenVanDeProfeetMohammedKitabKhalqAl-NabiWa-

Sommige mensen vinden dat je niet mag schrijven in de marges van een boek maar hier heeft waarschijnlijk de bibliotheek een strook wit papier in het boek geplakt. De informatie op die strook papier vertlt wel iets over waar dit boek de laatste honderden jaren is geweest: in Leiden, als onderdeel van de collectie van Levinus Warner. Abu Bakr Muhammad Ibn Abdallah Ibn Abd al Aziz, Eigenschappen van de Profeet Mohammed (Kitab khalq Al-Nabi Wa-khulqih), 1049 – 1052, handschrift op perkament, Ghazni, Afghanistan.

Hoe kwam dat boek in Leiden?

Wikipedia:

Levinus Warner, (c. 1618 – 22 June 1665) was a German-born Orientalist, manuscript collector and diplomat for the Dutch Republic in the Ottoman Empire.
..
During his twenty years of permanent residence in Istanbul, Warner acquired a private collection of slightly over 900 manuscripts in Middle Eastern languages (about two-thirds of which are in Arabic), 73 Hebrew manuscripts, some Greek manuscripts and two manuscripts in Armenian. Interesting but not unique is his collection of 218 Hebrew printed books. Warner acquired his manuscripts and books through the lively antiquarian booktrade in Istanbul, receiving help and advice from Arabs originally from Aleppo such as Muhammad al-‘Urdi al-Halabi (c. 1602-1660),….
..
Under the terms of his will his entire collection, which came to be known as the Legatum Warnerianum, was left to Leiden University. Several copies of his will are preserved in the National Archives in The Hague (Archive inventory 1.01.02, file no. 6910). The first consignment arrived in Leiden in December 1668; other shipments followed until 1674. The first inventory was drawn up in 1668 by the Danish orientalist Theodorus Petraeus from Flensburg, which was later expanded by the Armenian copyist Shahin Qandi…

In 2007 werd nog een overzicht gemaakt van de collecties in Leiden
en daar vond ik de volgende boekbeschrijving met een hele leuke
verwijzing naar Zuster Lucie H. Gimbrere. In 2017 heeft deze zuster
die in het klooster in Oosterhout woonde, een koninklijke onderscheiding
ontvangen voor haar werk als boekrestaurateur (Ridder in de Orde
van de Nederlandse Leeuw).

Dat overzicht vond ik hier.

DeelUitJanJustWitkampDeInventoryOfTheOrientalManuscriptsOfTheLibraryOfTheUniversityOfLeidenVol1oaCollectionLevinusWarner

Een klein deel uit Jan Just Witkamp, Inventory of the Oriental Manuscripts of the Library of the University of Leiden.

DSC09118RMOHetJaar1000AbuBakrMuhammadIbnAbdallahIbnAbdAlAzizEigenschappenVanDeProfeetMohammedKitabKhalqAl-NabiWa-


DSC09119RMOHetJaar1000IbrahimIbnAlSa'idAstrolabium1086MessingValenciaSpanje

Een instrument dat een van de voorlopers van de sextant was, hét navigatiemechanisme voor op zee. Ibrahim Ibn Al Saîd, astrolabium, 1086, messing, Valencia, Spanje.

DSC09120RMOHetJaar1000IbrahimIbnAlSa'idAstrolabium1086MessingValenciaSpanjeDSC09121RMOHetJaar1000IbrahimIbnAlSa'idAstrolabium1086MessingValenciaSpanjeTxt


DSC09122RMOHetJaar1000WijdeWereldDSC09123RMOHetJaar1000ReliefMetShivaEnParvatiMetEngelenAchterHen900-1100ZandsteenRajasthanIndiaDSC09124RMOHetJaar1000ReliefMetShivaEnParvatiMetEngelenAchterHen900-1100ZandsteenRajasthanIndiaDSC09125RMOHetJaar1000ReliefMetShivaEnParvatiMetEngelenAchterHen900-1100ZandsteenRajasthanIndiaTxt

Dus voor de duidelijkheid. Het Westen was niet het ‘centrum van de wereld’. Dat was Azië. Relief met Shiva en Parvati met engelen achter hen, 900 – 1100, zandsteen, Rajasthan, India.


Een dag dwalen door Middeleeuwse tuinen

Vorige week ben ik een dagje gaan dwalen door tuinen,
Middeleeuwse tuinen, om precies te zijn.
Dat deed ik onder andere in Leiden maar het begon in Breda.

IMG_1019MiddeleeuwseTuinenInHetRMOValkenbergBreda

De dag begon met een wandeling naar het station. Dan kom ik langs het Kasteel van Breda en loop ik door het Valkenberg. In de ochtend was het er rustig maar al gelijk zonnig.


IMG_1024MiddeleeuwseTuinenInHetRMODetuinVanHetRMO

Even later zat ik in Leiden in een tuin. Een tuin met extra aandacht voor de verschillende planten. Een krijgt hier ook wat aandacht vanwege de mooie vorm.


IMG_1021MiddeleeuwseTuinenInHetRMOVijgen

In de tuin, die verder helemaal leeg was, zat ik naast deze plant: een vijg. Naast de prachtige grote bladeren vallen de vruchten meteen op.


IMG_1022MiddeleeuwseTuinenInHetRMOVijgenblad

De tuinen die afgebeeld worden in handschriften volgen vaak het patroon dat je ook ziet in de tuinen uit de Perzische of Moslim-wereld. Het bestaan (of juist het niet bestaan) van dat verband intrigeert me. In New Delhi bezochten we ooit Humayun’s grafmomument. Volgens de UNESCO het eerste tuin-grafmonument. Het was pas gerestaureerd door onder andere schenkingen van het Aga Khan Development Network. Het was prachtig om in deze tuin eens al de waterwerken in werking te zien. Overal fonteinen en waterwegen. Je ziet die vaker in India maar vaak is er geen water te zien. Nu werden die mooie groenen tuinen ineens echt. Het zijn dat soort tuinen die ik me voor de geest haal als ik een handschrift zie met een Maria of een sultan in een tuin.


IMG_1023MiddeleeuwseTuinenInHetRMOVijgenblad


IMG_1025MiddeleeuwseTuinenInHetRMOGieterVanAardewerkUtrechtCa1575

De overgang van de tuin buiten naar de tentoonstelling over tuinen binnen werd prima gemaakt door deze gieter van aardewerk, Utrecht, circa 1575.


IMG_1027MiddeleeuwseTuinenInHetRMO

Middeleeuwse Tuinen
Aardse paradijzen in oost en west
1200 – 1600

 

Een lustoord wordt door een heldere stroom bevloeid,
waar vogels harmonieus hun liedjes fluiten,
waar tulpen bloeien in een rijk palet,
waar vruchten zich tot dichte trossen sluiten.
Daar draagt onder de schaduw van de bomen
de lentewind een bont tapijt naar buiten.

 

Saadi, De rozentuin, 1258.

 

Een tuin is een omheind stuk grond, afgebakend van de wilde natuur, waar water en schaduw is, beplant met bloemen en bomen.
Er bestaan in de Middeleeuwen verschillende soorten tuinen.
Sommige zijn nuttig, zoals kruidentuinen, groentetuinen en wijngaarden.
Andere zijn vooral aangenaam, met bloemen, pergola’s bomenlanen en fonteinen.
In de praktijk bevatten de meeste tuinen zowel nuttige als aangename delen, zeker bij kastelen en paleizen, waar de tuin een statussymbool is.

 

In de periode van ongeveer 1200 – 1600 zijn er veel overeenkomsten tussen tuinen in het christelijke Europa en het islamitische oosten.
Europese kloostertuinen zijn gebaseerd op Perzische vierdelige tuinen (chahar-bagh).
In beide cultuurgebieden zijn tuinen symbolen van het goddelijke.
Er is Latijnse en Arabische poëzie over rozen en liefde in de tuin en zowel de sultan als Maria wordt afgebeeld in een besloten hof.
Bovendien stellen christenen én moslims zich het paradijs voor als een prachtige tuin.

IMG_1028HetRMOBomenWaaronderPlataanEnWilgInPerzischHerbariumKitab'Aga'ibAl-makluqat1200-1400

De tentoonstelling volgt de aangekondigde thema’s. Ik ben op zoek naar bewijs dat Perzië Europa beïnvloed heeft. Bomen waaronder de plataan en wilg in een Perzisch herbarium, Kitab aga ib al-makluqat (Kitāb ‘ağā’ib al-maḫlūqāt), 1200 – 1400.


IMG_1028HetRMOBomenWaaronderPlataanEnWilgInPerzischHerbariumKitab'Aga'ibAl-makluqat1200-1400IsDitDePlaraan

Vermoedelijk is dit de plataan.


IMG_1029MiddeleeuwseTuinenInHetRMODiptamnusAdderkruidSolagoHeliotroopEnPeonyaPioenroosInHerbariaHandschriftPseudoApuleius1300-1400

Geweldig; diptamnus of adderkruid, solago (heliotroop) en peonya (pioenroos) in een herbaria handschrift, Pseudo-Apuleius (de schrijver), 1300 – 1400.


IMG_1031MiddeleeuwseTuinenInHetRMOMandragoraAlruinMaruaMajoraanEnMaurubiumMarroveInGedruktBoekMetHoutsnedesHortisSanitatisMainz23Juni1491

Mandragora (alruin), Marua (majoraan) En maurubium (malrove) in gedrukt boek met houtsnedes, Hortis Sanitatis, Mainz, 23 juni 1491.


IMG_1031MiddeleeuwseTuinenInHetRMOMandragoraAlruinMaruaMajoraanEnMaurubiumMarroveInGedruktBoekMetHoutsnedesHortisSanitatisMainz23Juni1491MisschienAlruin

De wortel van de alruin werd gezien als een mensvorming ding met heel bijzondere eigenschappen. Zoek het internet er maar eens op na. Hoe dan ook, het leverde mooie prenten op.


IMG_1032MiddeleeuwseTuinenInHetRMOGedruktPlantenboekMetHoutsnedesDenGrotenHerbariusMetAlSijnFiguerenAntwerpen17Juni1514

Gedrukt plantenboek met houtsnedes ‘Den Groten Herbarius met al sijn figueren, Antwerpen, 17 juni 1514.


IMG_1033MiddeleeuwseTuinenInHetRMODrsPKloostertuin

Drs P. was een verrassing maar sluit heel goed aan:

Tussen eeuwenoude muren
Waar de schoonheid bloeit en geurt
Waar men ’t fluisteren der uren
Bijna lijfelijk bespeurd
In de laatste zonnestralen
Roept het klokje mij naar ’t lof
Doch ik wil nog even dralen
In mijn stille kloosterhof.

Daar u hier nu toch bent, nodig ik u gaarne uit
Om mijn bloemen en mijn vele plantjes te bekijken
Roomse kervel, Engelgras en Benedictus-kruid
Staan er prachtig bij zoals u ziet.

Bij die Paternoster-boom ziet u de Papenschoen
Kandelaartjes, Monnikskap en Rozenkransje prijken
Mijtertje en Slofje, die het ook uitstekend doen
En allicht ontbreekt het Kaarsje niet.

Jammerlijk genoeg schiet ook het onkruid welig op
Afgodskruid en Judaspenning zijn niet uit te roeien
Heksenkrans en Tovernoot, Alruin en Duivelskop
Wist ik maar vanwaar dat ontuig kwam.

Addertong, Menistenzusje, Galgenjong, Kalvijn
Zouden in een kloostertuin niet mogen kunnen groeien
Weet u dat hier Vrouwenharen voorgekomen zijn
Zelfs een Scharrel en een Tripmadam.

Maar ik moet u nu verlaten
Dadelijk begint het lof
Anders kon ik blijven praten
Want er is voldoende stof
Dat verklaart waarom ik lieden
Gaarne in mijn tuin ontvang
Mocht u nog wat willen wieden
Gaat u dan gerust uw gang.

IMG_1034MiddeleeuwseTuinenInHetRMOFrancescoVikkamenaPortretVanTuinmanGravure1576-1624

Een tuin zonder tuinman (of vrouw) dat kan niet. Francesco Villamena, portret van tuinman, gravure, 1576 – 1624.


IMG_1036MiddeleeuwseTuinenInHetRMOOm secuur te kunnen gieten gebruik je een duimgieter, ook wel aangeduid met de Franse naam chantepleure, vanwege het zingende geluid dat hij maakt als hij 'huilt'

Dit was voor mij een grote ontdekking. Ik had nooit van een duimgieter gehoord. Gelukkig was er een filmpje met een demonstratie. eenvoudig maar heel effectief. Om secuur te kunnen gieten gebruik je een duimgieter, ook wel aangeduid met de Franse naam chantepleure, vanwege het zingende geluid dat hij maakt als hij ‘huilt’.


IMG_1038MiddeleeuwseTuinenInHetRMOMaandMaartInGebedenboekLuikMaastricht1500-1525

Maand maart in een gebedenboek, Luik, Maastricht, 1500 – 1525.


IMG_1042MiddeleeuwseTuinenInHetRMOPaarTePaardJagerGondenVogelkooiInMargeGetijdenboekMeddelnederlandsVlaanderenCa1480SlechteFoto

dit boek lag een beetje moeilijk open. Goed bedoeld maar je ziet nu alle pagina’s slecht. Dat mijn foto ook niet best is helpt dan niet. Paar te paard en Jager met honden, vogelkooi in de marge, getijdenboek, Middelnederlands, Vlaanderen, circa 1480.


IMG_1044MiddeleeuwseTuinenInHetRMOStrooirandMetVogelsInHetijdenboekZuidNederland1500-1525SlechteFoto

Het maken van foto’s viel niet mee maar is een extra reden om dit zelf te gaan bekijken. Strooirand met vogels in een getijdenboek, Zuid Nederland, 1500 – 1525.


IMG_1050MiddeleeuwseTuinenInHetRMODichterGafizEnZijn'GeliefdeVanMiddernacht'InEenTuinDiwan(VerzameldeGedichten)VanHafiz1489

Dichter Hafiz en zijn ‘geliefde van middernacht’ in een tuin, Diwan (verzamelde gedichten) van Hafiz, 1489.


IMG_1051MiddeleeuwseTuinenInHetRMOTristanEnIsoldeSchakendInDeLiefdestuinDerMinnenLoep(VerloopVanLiefdes)DircPotter1486

Tristan en Isolde schakend in de liefdestuin (Der minnen loep of verloop van liefdes), Dirc Potter, 1486. De afbeelding lijkt wel met waterverf gemaakt. Dat zegt meer van mij dan van de afbeelding maar de kleuren zijn zo mooi.


IMG_1051MiddeleeuwseTuinenInHetRMOTristanEnIsoldeSchakendInDeLiefdestuinDerMinnenLoep(VerloopVanLiefdes)DircPotter1486Detail

Vooral de gekleurde rand fascineerde me.


IMG_1053MiddeleeuwseTuinenInHetRMODeSassanidischeKoningKhosrowIIEnZijnHeliefdeShitinInEenTuinOnderEenBaldakijnShahnamaVanFerdowsiIran1500-1600PrachtigHoeDeTekstErBijGeschrevenIs

Hoe stoer staat de tekst hier niet rond de afbeelding? De Sassanidische koning Khosrow II en zijn geliefde Shirin in een tuin onder een baldakijn, Shahnama van Ferdowsi, Iran, 1500 – 1600.


IMG_1055MiddeleeuwseTuinenInHetRMOVuurklokVanSlibaardewerkMetDuivenHanenEneenFantasieWapenAlkmaarLuttikOuddorp1560-1580

Nog een voorwerp dat ik niet kende. Even iets heel anders. Vuurklok van slibaardewerk met duiven, hanen en een fantasie wapen, Alkmaar, Luttik, Ouddorp, 1560 – 1580.


IMG_1057MiddeleeuwseTuinenInHetRMOGrootTehelveldMetArabeskenEnGestileerdeLotusbloemenSyriëDamascus1500-1600

We zijn aangekomen bij de tuin in de decoratieve kunst: groot tegelveld met arabesken en gestileerde lotusbloemen, Syrië, Damascus, 1500 – 1600.


IMG_1059MiddeleeuwseTuinenInHetRMOBlauweStervormigeTegelInLadjarvadina-waarIranKashan1250-1300

Blauwe stervormige tegel in Ladjarvadina-waar, Iran, Kashan, 1250 – 1300.

IMG_1059MiddeleeuwseTuinenInHetRMOBlauweStervormigeTegelInLadjarvadina-waarIranKashan1250-1300Detail

Detail.


IMG_1061MiddeleeuwseTuinenInHetRMOMariaMetChristusInHortusConclususIneenGetijdenboekZuidHollandLeiden1480-1500 01

Maria met Christus in hortus conclusus in een getijdenboek, Zuid Holland, Leiden, 1480 – 1500.

IMG_1061MiddeleeuwseTuinenInHetRMOMariaMetChristusInHortusConclususIneenGetijdenboekZuidHollandLeiden1480-1500 02DeRandIsSchitterend


IMG_1062MiddeleeuwseTuinenInHetRMOAnnunciqatieEnMariaMetKindInBloemenrandenGetijdenboekInMiddelnederlands1510-1530 01

Twee afbeeldingen naast elkaar met prachtige randen. Annunciatie en Maria met kind in bloemenranden, Getijdenboek in Middelnederlands, 1510 – 1530.

IMG_1062MiddeleeuwseTuinenInHetRMOAnnunciqatieEnMariaMetKindInBloemenrandenGetijdenboekInMiddelnederlands1510-1530 02


IMG_1063MiddeleeuwseTuinenInHetRMOEenKoningHoudtAudientieInEenTuinMetBomenEnDierenShahnamaVanFerdowsiIran1437LetOpDeFlapLinks

Let op de flap waarmee het boek afgesloten kan worden (links). Een koning houdt audiëntie in een tuin met bomen en dieren, Shahnama van Ferdowsi, Iran, 1437.


IMG_1065MiddeleeuwseTuinenInHetRMOMariaMetKindFalnamehWaarzeggersboekIndia1550-1600

Deze was al eerder te zien maar ik kan het niet laten. Maria met kind, Falnameh (Waarzeggersboek), India 1550 – 1600.


IMG_1068MiddeleeuwseTuinenInHetRMOMariaMetKindInBloemenrandenGetijdenboekInMiddelnederlands1510-1530

IMG_1069MiddeleeuwseTuinenInHetRMOAnnunciqatieGetijdenboekInMiddelnederlands1510-1530

IMG_1070MiddeleeuwseTuinenInHetRMOMariaMetChristusInHortusConclususIneenGetijdenboekZuidHollandLeiden1480-1500

Als een eerste toegift (zie het als een concert), een herhaling van drie pagina’s die hier boven al te zien waren.


IMG_1071MiddeleeuwseTuinenInHetRMONoliMeTangereInDeBloemenrandInEenHetijdenboekInHetMiddelnederlandsNeesterMetDeZwarteOgenHollandCa1490

‘Noli me tangere’ is een terugkerend thema in de kunst. De ontmoeting van Christus met Maria Magdalena in een tuin na zijn verrijzenis. Ook in boeken. Noli me tangere in de bloemenrand in een getijdenboek in het Middelnederlands. Meester met de zwarte ogen, Holland, circa 1490.


IMG_1071MiddeleeuwseTuinenInHetRMONoliMeTangereInDeBloemenrandInEenHetijdenboekInHetMiddelnederlandsNeesterMetDeZwarteOgenHollandCa1490Penwerk

Even aandacht voor ‘gewoon’ penwerk in bovengenoemd boek.


IMG_1072MiddeleeuwseTuinenInHetRMONoliMeTangereInHotaeEtPrecesMeesterVanGijsbrechtVanBrederodeCa1460KloptDitWel

Noli me tangere in Horae et preces, Meester van Gijsbrecht van Brederode, circa 1460.


IMG_1076MiddeleeuwseTuinenInHetRMONoliMeTangereIngekleurdeHoutsnedeInAlbumJacobCorneliszVanOostzanenCA1530

Noli me tangere, ingekleurde houtsnede in een album van Jacob Cornelisz van Oostzanen, circa 1530.


IMG_1078

Als afsluiting een afbeelding met tekst in het Hebreeuws. Dus de voorstellingen van tuinen beperkte zich niet tot de eerder genoemde culturen.