Dit jaar zijn we op vakantie geweest in Italie.
In tegenstelling tot eerdere reisverslagen,
maak ik deze keer geen verslag in volgorde van de tijd.
Ik maak een verslag aan de hand van thema’s of gebouwen of
bepaalde kunstvoorwerpen.

In deze blog wil ik stilstaan bij een bezoek aan een
klooster in de stad Ferrara op de Po-vlakte.
De Italiaanse kunst is nog steeds
voor een groot deel in de kerken te vinden.

Er zijn een paar tendensen en verschijnselen die ik bijzonder
interessant vind:
– de ontwikkeling van de Christelijke iconografie;
– de presentatie van verhalen als een soort ‘stripverhaal’;
– de ontwikkeling van de twee-dimensionale weergaves naar
het tonen van emotie, beweging, drie-dimensionaal.

Christelijke iconografie
Opdrachtgevers en kunstenaars ontwikkelden in de tijd steeds meer
standaard beelden en standaard manieren om die beelden te tonen.
‘Madonna con bambino’ is een voorbeeld van zo’n veelvoorkomende
voorstelling waarbij steeds vaker teruggegrepen werd en wordt
op standaard houdingen.
Maar over de eeuwen hebben zich daarin ontwikkelingen voorgedaan.
Zie verder.

Stripverhaal
Kerken waren in die tijd haast een stenen boek of stripverhaal.
Belangrijke gebeurtenissen uit het leven van Christus
werden in de ‘juiste’ volgorde weergegeven in de kerken
als ondersteuning bij bidden, preken enz.

Twee- naar driedimensionaal
Hier is een tekst uit de catalogus van een tentoonstelling
in het Catharijneconvent van belang.
Die herhaal ik hier even. Het betref de tentoonstelling
Ongekende Schoonheid, Ikonen uit Macedonie.

Ongekende Schoonheid
Ikonen uit Macedonie

Desiree M.D. Krikhaar
Uitgeverij Waanders / Museum Catharijneconvent
Pagina 30

De vroegchristelijke schilderingen tonen aan dat het beeldprogramma van de christenen afstand neemt van de klassieke kunst, die illusionistisch en realistisch is. Realisme is voor de vroege christelijke kerk uit den boze, omdat de band met de heidense traditie doorgesneden moet worden. De angst voor het terugvallen in idolatrie of afgodsverering is diep geworteld. Stel dat de christenen beelden zouden maken van Christus of van heiligen en die net als de klassieke godenbeelden zouden wassen en met geurwaters zouden besprenkelen of met bloemen zouden bekransen. En dat zij daar ook nog eens omheen zouden gaan dansen, zoals de Israelieten dat deden rond het Gouden Kalf (Exodus 32). Dan zou de stap terug naar de polytheistische godenwereld wel heel gemakkelijk gezet kunnen worden. Mede daarom is de vroegchristelijke beeldtraditie vooral in het oosten gebonden aan het tweedimensionale platte vlak.

Hier wordt een verklaring gegeven waarom mensen ikonen bleven schilderen
terwijl men al wel in staat was meer levendige schilderijen te maken:
men wilde afgoderij of overdreven aanbidding voorkomen.

Een van de eerste schilders die dat doorbreekt is Giotto
(Giotto di Bondone, 1266 of 1267 tot 1337).

In Ferrara is een klooster van Benedictijnse nonnen genoemd naar
de heilige Antonius van Egypte.
Antonius van Egypte ook wel Antonius-Abt of Antonius de Grote genaamd.
Het klooster lag in het verleden op een verhoog tussen riviertakken.
Vandaar dat het klooster ‘Monastero S. Antonio in Polesine’ heet.

Klooster en kerk van de Heilige Antonius in Polesine.

In de kerk van het klooster, in het deel waar de zusters gaan om te bidden
(de kerk kent ook een deel van waaruit de leken van buiten het klooster
de mis konden volgen), zijn fresco’s te vinden van de school van Giotto.
Denk dan niet dat het gaat om leerlingen die aan de hand van Giotto
hier geschilderd hebben. Lees het meer als groepen kunstenaars
die als navolgers van Giotto te werk gingen.

Op zaterdagochtend is die kerk kort toegankelijk.
Een Italiaans sprekende, oudere zuster leidt je rond.
Foto’s mocht ik er niet maken dus kocht zoveel mogelijk
kaarten met relevante afbeeldingen.
Die kun je hieronder zien.

Sommige fresco’s zijn gemaakt door de Giottoschool
uit Rimini, 14e eeuw.
Andere door de Giottoschool uit Bologna, 14e eeuw.
En op andere kaarten wordt gesproken over de Giottoschool
uit Emilia, 14e eeuw.
Of dit gewoon slordig is van de kaartenmaker of dat dit
werkelijk andere groepen waren weet ik niet.
Je kunt wel verschillen zien.

De kaarten worden zoveel mogelijk op volgorde van tijd getoond
op twee afbeeldingen na. Niet van het ontstaan van het werk
maar in de volgorde van het passieverhaal.
De twee uitzonderingen hebben minder
met het leven van Chistus te maken.
De andere lezen als een stripverhaal:

Interieur van de kerk. De witte muren en plafonds zijn niet het deel waar het mij om gaat. De drie nissen op de achtergrond bevatten de fresco’s. Ferrara, Monastero di S. Antonio in Polesine. Koor.

Een van de nissen (de rechtse op de eerste kaart) met scene’s uit het leven van Christus en heiligen. Ferrara. Monastero di S. Antoinio in Polesine. Passion scenes and Saints. Scuola Giottesca Sec XIV.

Een aantal van de fresco’s zijn hieronder in detail te zien.
Om een idee te geven waar die zich bevinden hier wat hints:

Middelste nis. de fresco’s zijn uit de 15e en 16e eeuw. Ferrara. Chiesa de S. Antonio in Polesine. Capella centrale del core. Sec. XV – XVI.

De aankondiging. De engel vertelt Maria dat ze zwanger zal worden. Een inmiddels klassiek beginpunt van de levensgeschiedenis van Jezus. Ferrara. Monastero S. Antoinio in Polesine, L’Annuncizione, Scuola Giottesco-Riminese, sec. XIV.

Wel een Christelijk thema maar het hoort niet zo thuis in de levensgeschiedenis van Jezus. Ik moest hem ergens kwijt. Ferrara. Monastero S. Antoinio in Polesine, Lapidazione di S. Stefano (de steniging van de heilige Stefanus). Scuola Farrarese, sec. XV.

Nog een Aankondiging. De tweede in deze kerk. Nu van veel later, de 16e eeuw. Deze voorstelling heeft in het midden nu drie aanvullende afbeeldingen: God de Vader, de Heilige Geest en een stad in de verte. De figuren hebben veel meer volume. Ferrara. Monastero S. Antoinio in Polesine. L’Annunciazione, Domenico Panetti – Inizio. Sec. XVI. ‘Inizio’ betekent begin. Wat dat in verband met dit fresco wil zeggen weet ik niet.

Wikipedia:
Domenico Panetti (1460–1530) was an Italian painter of the Renaissance period, active mainly in his native Ferrara. Among his early pupils was Garofalo.

Kerstscene. Ferrara. Monastero S. Antoinio in Polesine. Nativita. Scuola Giottesca. Sec. XIV.

De vlucht naar Egypte. Ferrara. Monastero S. Antoinio in Polesine. La fuga in Egitto. Scuola Giottesco-Riminese. Sec. XIV.

Anna te Drieën. Hoort duidelijk niet in de serie. Andere stijl, andere tijd. Ferrara. Monastero S. Antoinio in Polesine. S. Anna, la Madonna, Gesu bambino. Scuola Ferrarese. Sec. XV.

Deze voorstelling beeldt het verhaal uit dat Maria en Josef in Jeruzalem zijn met hun zoon. Op een bepaald moment zijn ze Jezus kwijt en blijkt hij in de tempel te discussiëren met schriftgeleerden. Ferrara. Monastero de S. Antoinio in Polesine, Gesu fra i dottori. Scuola Giottesca. Sec. XIV.

Het ‘stripverhaal’ gaat hier verder met een prachtige afbeelding; de Judaskus. Maar in de afbeelding gebeuren meerdere dingen tegelijk. Ferrara. Monastero S. Antoinio in Polesine. Bacio di Giuda. Scuola di Giotto. Sec. XIV.

Dit is het detail waarop de kus te zien is. Maar rechts daarvan en rechtsonder gebeurt ook het een en ander. De staat van de fresco’s is niet best. Je kunt met het blote oog zien dat de figuren al vaker zijn bijgekleurd.

Tegelijk met de kus wordt Jezus door de soldaten gearresteerd. Hier legt de soldaat zijn hand op de schouder van Jezus.

Hier snijdt Petrus bij een van de soldaten een oor af. Alles bij elkaar drie acties die niet tegelijk hebben kunnen gebeuren, maar wel in 1 beeld zijn samengevat.

Dit is een sensationeel beeld. Nog nooit eerder had ik een voorstelling gezien van een Christus die zelf het kruis beklimt. Terwijl hij dat doet wordt hij bovendien nog in zijn zij gestoken met een speer. Dit beeld komt in latere iconografie niet (vaak) meer voor. Ferrara. Monastero S. Antoinio in Polesine. Gesu sale alla croce (particolare, Nederlands: bijzonder). Scuola Giottesco-Emiliana. Sec. XIV.

De kruisiging. Goede Vrijdag. Ferrara. Monastero S. Antoinio in Polesine. Gesi in croce, la Madonna e S. Giovanni. Scuola Giottesco-Emiliana. Sec. XIV.

Detail met de madonna.

De kruisafname. Ferrara. Monastero S. Antoinio in Polesine. Deposizione dalla croce. Scuola Giottesco-Emiliana. Sec. XIV. Misschien is men vandaag de dag voorzichtig met de fresco’s maar hier is te zien dat men een stenen trap tegen de frsco’s aan gemetseld heeft. Aan de basis van het kruis heeft ook wat metselwerk plaatsgevonden.

Detail. Het expliciet en expressief tonen van menselijke emoties in een kunstwerk is nieuw.

Klaagzang over de dode Christus. Wij zouden dit waarschijnlijk ‘de bewening’ noemen. Ferrara. Monastero S. Antoinio in Polesine. Compianto su Cristo morto. Scuola Giottesca-Emiliana. Sec. XIV. De onderste helft van dit fresco is in zeer slechte staat.

Nog een voorbeeld van een beeld dat zeldzaam is in de Christelijke iconografie. Ik had het eerder nog niet gezien. Christus trapt de deur van het voorgeborchte in. Bij de hemelvaart van Christus wordt de erfzonde gewist. Alle overledenen, die er voor in aanmerking komen, kunnen nu de hemel binnenstappen. Hier staan vooraan om binnen te komen: Adam en Eva, en Johannes de Doper. Ferrara. Monastero S. Antoinio in Polesine. Gesu al limbo. Scuola Giottesca-Bolognese. Sec. XIV.

Hier zien we van links af Adam, dan Eva en helemaal rechts, in zijn typische kleding (kamelenhaar), Johannes.

Mijn Italiaans is ontoereikend en Google Translate helpt me maar ten dele. Ik vermoed: het inslapen van de maargd. Ferrara. Monastero S. Antoinio in Polesine. Dormitio Virginis. Scuola Giotesco-Riminese. Sec. XIV. Overigens lijkt deze afbeelding veel statischer, minder drie-dimentionaal en lijkt dus ouder dan sommige van de andere fresco’s.

Maria Hemelvaart. Ferrara. Monastero di S. Antoinio in Polesine. L’Assunzione di M. Vergine. Scuola Giottesco. Sec. XIV.

Het is duidelijk dat de kaarten door verschillende firma’s gemaakt zijn
en dat daarom de toelichting misschien ook wel verschilt.
Documentatie van de fresco’s hadden de zusters niet te koop.
Zelfs niet in het Italiaans.
Een aspect is hierboven niet aan de orde geweest: het kleurgebruik.
Vergelijk de kleuren die gebruikt zijn om de achtergrond te verven
maar eens met elkaar. Waarschijnlijk zegt dat ook het een
en ander over de makers.

Maar dat het een bijzonder bezoek was, kan uit de kaarten toch
wel duidelijk worden.