De reden waarom ik naar den Haag ging afgelopen zaterdag
was de tentoonstelling van de Atlas maior.
Deze beroemde atlas is in het geval van Huis van het Boek
afgezet (ingekleurd) door Dirck Jansz van Santen.
De atlas is in de basis gedrukt door een van de bekendste
drukkers van Nederland: Joan Blaeu.
De muren van de ruimte waar de 6 delen van de atlas te zien zijn, zijn bedrukt met fragmenten van kaarten. Denk bij het woord atlas niet meteen aan aan atlas als de Bosatlas. Het is niet één boek maar wordt gevormd door een aantal boeken. Soms gaat de informatie op de kaarten en in de boeken veel verder dan bij een Bosatlas.
Het is een van de topstukken van Huis van het Boek en het hoogtepunt van de Nederlandse boekdrukkunst uit de zeventiende eeuw: de Atlas Maior van de Amsterdamse drukker en uitgever Joan Blaeu.
De ‘Grote Atlas’, uitgegeven tussen 1662 en 1665, staat bekend als de mooiste atlas die ooit gemaakt is.
De atlas bevat ca 600 kaarten van alle gebieden van de wereld.
Naast een Latijnse editie verschenen er versies in het Nederlands, Frans, Duits en Spaans.
Veel exemplaren van de atlas werden voorzien van extra kaarten, bijvoorbeeld omdat die recenter of gedetailleerder waren.
Ook het museumexemplaar bevat veel toegevoegd materiaal.
Alle kaarten in dit exemplaar zijn ‘afgezet’ (ingekleurd) door de Amsterdamse meester-afzetter Dirck Jansz van Santen.
Bij de eigenlijke ‘Blaeu-atlas’ hoort een aantal Stedenboeken: boeken met plattegronden en beschrijvingen van steden in de Nederlanden en elders in Europa.
Ook een Zee-atlas maakt deel uit van het geheel.
Deze tentoonstelling laat de variantie en pracht van al die verschillende boeken zien.
Omdat ik ging kijken op de eerste dag dat de Brexit definitief is begonnen, kan ik mijn bericht goed beginnen met de kaart van Engeland.
Op de kaart staat het wapen afgebeeld van de Koning van Engeland, of zoals ik las op een site over heraldiek: ‘Three golden lions on a red field representing the ruler of the Kingdom of England’.
Bij het werk van Van Santen spat het goud (zoals hier bij de letters) je tegemoet.
Detail van de kaart met London en omliggende steden. Iedere stad wordt gemarkeerd door een gouden punt.
De teksten in dit bericht zijn voor een groot deel afkomstig
van de borden op de tentoonstelling.
Familie Blaeu
De vader van Joan Blaeu, Willem Jansz (1571-1638), groeide op in Alkmaar.
Op 24-jarige leeftijd reisde hij naar Denemarken om te studeren bij de astronoom Tycho Brahe.
In 1596 trouwde hij in Alkmaar.
Joan, zijn oudste zoon, werd daar geboren.
Vanaf 1599 woonde het gezin in Amsterdam, waar Willem Jansz globes en instrumenten verkocht en vanaf 1602 ook kaarten en prenten.
In 1608 verscheen de eerste editie van zijn zeemansgids ‘Licht der zeevaert’.
Willem Jansz woonde en werkte vanaf 1605 op ’t Water (Het Damrak), naast zijn concurrent Johannes Janssonius.
Omdat hun namen op elkaar leken, voegde Willem Jansz vanaf 1621 de bijnaam van zijn grootvader, blauwe Willem, bij zijn naam.
Hij gebruikte vanaf toen ook het drukkersmerk met het motto ‘Indefessus agendo’, ‘Onvermoeibaar bezig’.
Blaeu drukte werken van dichters als Roemer Visscher en Vondel, maar ook verboden katholieke boeken.
Vanaf 1630 gaf gij atlassen uit.
In 1633 werd hij benoemd tot kaartmaker van de VOC.
In 1638 overleed Willem Jansz.
Zijn zoon Joan, die intussen rechten had gestudeerd, nam het bedrijf over.
In 1637 was aan de Bloemgracht een nieuwe, grote drukkerij gebouwd, de plek waar de Atlas Maior en vele andere uitgaven het licht zagen.
Net als zijn vader correspondeerde Blaeu met geleerden, zoals de brief aan een (onbekende) wetenschapper laat zien.
Blaeu vraagt of hij snel een tekst kan sturen over de modellen van het heelal van Copernicus (de zon draait om de aarde).
Die wil hij gebruiken in zijn voorwoord van zijn atlas.
In 1671 kocht Joan Blaeu een huis achter de Nieuwe Kerk, waar hij nog een drukkerij vestigde.
Die brandde in februari 1672 tot de grond toe af.
Joan Blaeu overleed niet veel later, op 28 december 1673.
Deze versie van Grollae Obsidio (Beleg van Groenlo) is gedrukt door Willem Blaeu in 1629. Het toont al de spreuk ‘Indefessus agendo’ die als een vorm van reclame of keurmerk werd gebruikt.
Dit is de handtekening van Joan Blaeu zoals die in de tekst wordt beschreven.
Dirk Jansz van Santen
‘Meester-afzetter’ klinkt anno 2020 niet als een reclame, maar een ‘afzetter’ was aan het eind van de zeventiende eeuw een inkleurder van prenten.
De inkleurder van de Atlas Maior van Huis van het boek was de beroemdste ‘meester-afsetter’ die Nederland ooit gekend heeft: Dirk Jansz van Santen (1637/8-1708).
Hij leefde en werkte in Amsterdam, maar over zijn leven is verder bijna niets bekend.
We weten dat hij werkte als boekbinder toen hij in 1674 trouwde.
Toen hij later lid werd van het St. Lucasgilde werd hij ‘afsetter’ genoemd.
Van Santens werk is te herkennen aan de uitzonderlijke luxe: hij maakte gretig gebruik van de beste en duurste pigmenten en bracht veelvuldig accenten aan met bladgoud.
Van Van Santen zijn uitsluitend topstukken bekend – atlassen, Statenbijbels en andere plaatwerken.
Verschillende bibliotheken in binnen- en buitenland bezitten door hem ingekleurde werken.
Behalve de Atlas maior heeft Huis van het Boek ook een door hem ingekleurd exemplaar van een werk van de Leidse hoogleraar Petrus Cunaeus (1586-1638) over het Joodse volk in het Oude Testament.
Aan dit boek werkte ook Dirk Jansz van Santen. Het boek is geschreven door Petrus Caneaus en heet: ‘De Republyk der Hebreen of Gemeenebest der Joden. Het boek bestaat uit 3 delen.ln Amsterdam uitgegeven door W. Goeree in 1684. Iemand kon dus een boek schrijven en laten uitgeven. Een uitgever kon ook het initiatief nemen om een tekst te drukken en verkopen. Daarbij was het niet zo dat automatisch alle delen op dezelfde manier werden ingebonden of dat alle delen werden voorzien van platen of dat die platen ingekleurd werden. Afhankelijk van de grootte van je beurs liet je aanvullende werkzaamheden als binden in perkament of leer en het afsetten uitvoeren.
Een ander deel van dit boek.
De Banden.
Exemplaren van de Atlas Maior werden vaak gebonden in perkament met een in goud gestempeld patroon van plaat- en rolstempels.
De atlas van Huis van het Boek is geen uitzondering.
We weten dat de beroemde Amsterdamse boekbinder Albertus Magnus banden maakte voor atlassen van Blaeu.
Hoewel het niet met zekerheid te zeggen is – andere Amsterdamse boekbinders maakten banden die erg leken op die van Magnus – is het goed mogelijk dat hij ook de banden om dit exemplaar heeft gemaakt.
Als amateur boekbinder heb ik ook met aandacht gekeken naar de banden: wit perkament met goudopdruk.
Zicht op de rug. Het lijkt erop dat de linten waarop de katernen zijn genaaid door de band komen.
Hier zie je zo’n lint er een beetje uitsteken. Maar waarschijnlijk valt daar meer over te zeggen.
Aan de voorsnede (voorkant) van het boek zie je dat er een randje perkament omgeslagen is, komend van het voor- en achterplat. De functie van de stukjes leer (?) zie ik niet maar had misschien met de sluiting te maken of was puur voor de versiering.
Hier lijkt het er op alsof de kapitaalkern door het perkament komt. Hoe de twee (band en kapitaalkern) aan elkaar bevestigd zijn kan ik zo niet zien. Het eerste katern (van onder af gezien) lijkt van een ander materiaal.
Terug naar de kaarten: Noord Amerika, de oostkust.
Deze kaart van ‘Nieuw Nederland’ werd uitgegeven door Blaeu’s concurrent Nicolaes Visscher.
Hij werd vermoedelijk toegevoegd omdat hij gedetailleerder is dan de kaart van Blaeu, en omdat hij een panorama van Nieuw Amsterdam heeft.
De kaart dateert oorspronkelijk uit 1656, maar dit is een heruitgave uit 1685.
Op dat moment was Nieuw-Amsterdam al definitief overgedragen aan de Engelsen en heette het New York.
Aan de geografische namen op de kaart zijn de lokale indianenstammen af te lezen.
Ook hun dorpen en vaartuigen staan afgebeeld, net als de fauna.
De volgende kaart is van het Keizerrijk China.
De Chinese Muur is duidelijk zichtbaar op deze kaart van het oosten van China.
Hij werd gemaakt op basis van gegevens van de jezuïet Martinus Martini (1614-1661), die tussen 1643 en 1651 in China had rondgereisd als missionaris.
Dit deel van de Atlas maior heet ‘Novus atlas sinensis’ (Nieuwe Chinese atlas) en staat bekend als de eerste westerse atlas van het land.
De kaart is ook de eerste waarop Korea niet meer als eiland wordt weergegeven.
Atlas Maior van Joan Blaeu: Kaart van China, de eerste westerse kaar met Korea niet als een eiland afgebeeld maar als schiereiland.
Er lag ook een zeekaart open: van de Oostzee. Ik vond het instrument dat de man gebruikt heel bijzonder. Daarnaast is de ‘vertaaltabel’ voor de verschillende soorten ‘mijlen’ opvallend. Als ik het Oudnederlands goed lees: Duitse, Spaanse, Engelse en Franse mijlen. De naam van de maker van de kaart staat er ook bij: Pieter Goos.
Detail van de kaart van Rome met de Engelenburcht en de St. Pieter.
Dit is denk ik het detail van de St. Pieter. Vanaf de rug gezien met bovenaan het St. Pietersplein met de obelisk.
Rome en Vaticaanstad.
Dit is een detail van de kaart van Haarlem. Dat is dan werer zo leuk omdat je er het huis van Laurens Koster kunt zien. Dat is nummer 10 op ‘Aanwijzing der vermaerste en merckelijkste plaetzen’.
10. ’t Huys van Laurens Koster, vinder der Druck konst.
Dit wapen zal vast met Haarlem te maken hebben naar ik kon het met Wikipedia niet thuisbrengen.
Hier liggen ze dan: Atlas Maior van Joan Blaeu in het Huis van het Boek en Den Haag. Over een paar weken kun je andere kaarten zien van dezelfde atlas.
Argusvlinder 