Gisteren was de lino Aratus al bijna af. Eens kijken wanneer ik tijd heb om hem uit te proberen op papier. No ‘guts’ no glory.
Tagarchief: Aratea
Mijn bladwachter
Tot voor kort wist ik niet wat een bladwachter, of custode, of
reclament, of katernsignatuur was.
Maar de inleiding van Irene O’Daly in Schatten op Schrift
bracht me op het spoor van dit gegeven:
een aanduiding met letters en cijfers en soms ook met
een illustratie die boekbinders moet helpen de katernen van
een manuscript op de juiste volgorde te leggen of te houden.
Als een soort van eerbetoon aan deze middeleeuwse gewoonte
maak ik een bladwachter voor de dummy die ik ga inbinden
om te oefenen voor het boek Denken aan oorlog en vrede.
Dat is een tekst van Hugo de Groot.
Maakte de schrijvers in de middeleeuwen de katernsignatuur
helemaal met de hand, ik ga een linosnede maken die ik
op oeder laatste blad van een katern kan afdrukken.
Die lino laat voldoende ruimte om na drukken nog een
tekst aan te brengen: het eerste of de eerste letter(s)
van het volgende katern.
Ik koos de naam ‘Aratus’ als uitgangsunt voor het ontwerp
omdat ik het idee kreeg de bladwachter te maken tijdens het
bekijken van de Leidse Aratea. Een handschrift met een
Latijnse vertaling van reen Grieks gedicht van de dichter Aratus.
Aratus in spiegelbeeld. Helaas kom ik niet goed uit. De letters laten zich niet goed verdelen. Dat moet dus iets anders.
Terwijl ik bezig was het ontwerp met de hand over te nemen op een stuk linoleum kwam ik er pas goed achter dat het niet ging passen. Dus op papier een nieuwe poging. Daarbij laat ik het kader (dat ik eerder wilde maken) deels weg. Alleen het kader aan de bovenkant blijft staan. Daardoor heb ik meer ruimte.
Dit is dan het ontwerp. Al kwam ik er achter bij het overnemen van het ontwerp op de lino dat er een fout in het ontwerp zat. Maar dat heb ik niet meer in het ontwerp gecorrigeerd maar direct op de lino.
Misschien morgen de lino afmaken. Voor nu heb ik ook alvast een prikmal voor de dummy gemaakt. Alleen de plaatsen voor de kettingsteek ontbreken nog.
Katernsignatuur, wat is dat?
Het begrip kende ik niet maar ik kwam het tegen in ‘Schatten op Schrift’,
het recent verschenen boek van André Bouwman en Irene O’Daly
.
Wikipedia maakt er het volgende van:
Een katernsignatuur of binderssignatuur is een aanduiding die geplaatst wordt in het staartwit onderaan de recto-zijde van de folia in de eerste helft van elk katern in een handschrift of een gedrukt boek. De katernsignatuur moet de binder toelaten te controleren of de folia binnen het katern in de goede volgorde zijn gerangschikt en of de katernen elkaar correct opvolgen.
Maar ‘Kneep en binding’ kent de term niet.
Het Algemeen Letterkundig Lexicon beschrijft het als volgt:
Een katernsignatuur of binderssignatuur is een term uit de bibliografie (analytische bibliografie-1; codicologie) en drukkerij voor gewoonlijk een combinatie van een letter en een cijfer, geplaatst in het staartwit onderaan de recto-zijde van de bladen (blad-2) in de eerste helft van ieder katern van een codex of druk. Aan de hand van de katernsignatuur kan de binder zien of een katern goed gevouwen is en of de katernen in de goede volgorde liggen. Ieder katern wordt namelijk aangeduid met een letter uit het alfabet en binnen ieder katern worden de bladen genummerd.
Een vergelijkbare tekst als Wikipedia.
Maar bij Irene O’Daly zag ik iets dat me erg aansprak.
Ik zocht het op en het bleek om een andere term te gaan: reclamanten of
bladwachters. Vooral de laatste term vond ik heel beeldend.
aanwijzingen bestaande uit de eerste een of twee woorden van het eerste blad van het volgende katern.
Dus ik dacht: dat wil ik voor mijn dummy ook.
Een paar weken geleden was ik naar een cursus lino snijden en
in dat kader kocht ik vier sets met stukken lino van
verschillende grootte.
Deze hebben een mooie grootte om een bladwachter te maken: 9 bij 6 centimeter. Het idee is een afbeelding te snijden die ik op ieder katern ga zetten (behalve op de twee schutbladkaternen en het laatste reguliere katern). In de lino laat ik dan een ruimte open om met vulpen het woord te schrijven dat ik vervolgens ook op het volgende katern zal schrijven. Mijn dummy bevat immers geen gedrukte tekst. Alle ruimte dus om Bladwachters aan te brengen.
Een eerste schets voor de bladwachter heb ik gemaakt.
Ik kan niet goed tekenen dus het wordt geen lenig mannetje
zoals het voorbeeld in Schatten op Schrift.
Het wordt een ontwerp waarbij ik uitga van de naam van de schrijver
van de tekst van de Leidse Aratea: Aratus.
Ik ben er nog niet helemaal uit.
Boekenavontuur: De Sterrenbeelden van de Aratea (Deel 2)
Zoals beloofd de foto’s, feiten en weetjes.
Tien afbeeldingen staan er in de Aratea die overeenkomen met de
sterrenbeelden van de dierenriem.
Ram= Aries is het Latijn.
De ram wordt vaak geassocieerd met energie, moed en nieuw begin.
Gelijk bij de eerste afbeelding zie je al iets opmerkelijks: die band rond het dier. Waar staat dat voor?
In de Aratea zie je twee schriftsoorten: een Gotisch schrift (hier bovenaan, littera textualis) en voor mij als leek veel beter leesbare letter: capitalis rustica. Op de gedigitaliseerde versie zijn duidelijk de lijnen te zien die werden aangebracht voor het schrijven om een mooi later beeld te krijgen. Bij de capitalis rustica is de eerste letter in rood geschreven. Het laatste woord van de middelste regel van deze detail is ARIES.
In de Leidse Aratea (VLQ 79) lijken alle miniaturen op de verso-kant
van het perkament te staan
Perkament (schoongemaakte, geloogde en gedroogde dierenhuid) heeft
twee zijden: de haarzijde (de kant waar de haren van het dier zaten)
en de vleeszijde (de kant die naar binnen lag, tegen het vlees aan).
In veel manuscripten is de haarzijde meestal iets ruwer en donkerder,
terwijl de vleeszijde gladder en lichter is.
Bij goed vervaardigd perkament kan dit verschil subtiel zijn,
maar in oudere manuscripten is het vaak duidelijk zichtbaar.
In codices (=boeken) werd geprobeerd om de haarzijden tegenover elkaar
en de vleeszijden tegenover elkaar te laten vallen, zodat er een
visuele en textuele harmonie in het boek ontstond.
Als de miniaturen systematisch op de verso-kant staan, zou dat kunnen
betekenen dat ze consequent op de haar- of vleeszijde zijn geplaatst,
afhankelijk van hoe het perkament werd gesneden en samengesteld.
Het Algemeen letterkundig lexicon, legt uit dat de haarzijde taaier,
geliger en ruwer is dan de gladde, blanke vleeszijde.
Dit lexicon beschrijft ook de regel van Gregory, die stelt dat
in middeleeuwse codices de haar- en vleeszijden systematisch werden
afgewisseld, zodat bij een geopende pagina altijd twee gelijke zijden
tegenover elkaar kwamen te staan.
De regel van Gregory is zo genoemd naar C.R. Gregory, die dit
verschijnsel het eerst opmerkte. Caspar René Gregory (November 6, 1846 –
April 9, 1917) was een in Amerika geboren Duitse theoloog.
Sterrenbeelden functioneren als een soort ezelsbruggetjes
om de complexe positie van sterren beter te onthouden.
Ze zijn referentiepunten voor navigatie, tijdsbepaling
en mythologische verhalen.
Stier= Taurus, kracht, vastberadenheid en liefde voor het goede leven.
Grappige kop.
Terwijl ik hier mee bezig was kwam ik er al snel achter dat ik meer
wilde weten dan Copilot me kon leveren. Er zijn ten minste twee
documenten die ik nog wil lezen:
– een blogbericht van André Bouwman
– een afstudeerscriptie
Het derde is een boek dat interessant lijkt maar een beetje duur:
Astronomical Knowledge Transmission Through Illustrated Aratea Manuscripts
van Marion Dolan.
Tweelingen= Gemini in het Latijn, vernoemd naar de mythische tweelingbroers
Castor en Pollux.
Vooral de bijzondere hoedjes riepen bij mij vragen op over wat ze
voorstellen en welk doel ze hier hebben. Vlak ook de andere
attributen niet uit die je ziet op deze afbeelding.
Het Gemini-programma was een Amerikaans ruimtevaartprogramma van NASA
dat plaatsvond tussen 1964 en 1966. Het programma was een cruciale stap
tussen het Mercury-programma en het latere Apollo-programma,
dat uiteindelijk leidde tot de maanlanding.
De naam Gemini werd gekozen omdat de ruimtecapsule plaats bood aan
twee astronauten, net zoals het sterrenbeeld Tweelingen symbool staat
voor een duo.
Kreeft= Cancer, in de Griekse mythologie hielp een kreeft de veelkoppige
slang Hydra in de strijd tegen Herakles, maar werd uiteindelijk vertrapt.
Als beloning kreeg de kreeft een plek aan de hemel.
`
Op deze afbeelding gebeurt niet zo veel. Daarom maar 1 foto.
Er is een verband tussen het sterrenbeeld Kreeft (Cancer) en
de ziekte kanker, maar het is puur linguïstisch.
Beide termen komen van het Latijnse woord cancer, wat oorspronkelijk
“kreeft” of “krab” betekende.
De medische term kanker werd in de oudheid door Hippocrates en
Galenus gebruikt omdat sommige tumoren qua vorm deden denken aan een krab,
met uitwaaierende bloedvaten die leken op de poten van een kreeft.
Dit visuele gelijkenis leidde tot de naamgeving van de ziekte.
De Kreeftskeerkring is genoemd naar het sterrenbeeld Kreeft (Cancer)
omdat de zon tijdens de junizonnewende (rond 21 juni) vroeger
in dit sterrenbeeld stond wanneer hij op zijn hoogste punt boven deze
breedtegraad scheen.
Dit was het geval in de laatste millennia vóór onze jaartelling.
Door de precessie van de aardas — een langzame verschuiving van de
positie van sterrenbeelden aan de hemel — staat de zon tegenwoordig
tijdens de junizonnewende in het sterrenbeeld Tweelingen (Gemini),
maar de naam Kreeftskeerkring is behouden gebleven.
De Kreeftskeerkring markeert de noordelijkste breedtegraad waarop
de zon loodrecht boven het aardoppervlak kan staan.
Dit gebeurt jaarlijks rond 21 juni en luidt het begin van de astronomische
zomer op het noordelijk halfrond in
Het meest nerdy deel van dit bericht heb je nu achter je.
Leeuw= Leo in het Latijn.
Hier als meer luchtige noot, een overzicht van pausen die de naam Leo hebben
(gedragen):
Leo I (440-461) – Ook bekend als Leo de Grote, speelde een cruciale rol
in het versterken van de pauselijke autoriteit en
verdedigde Rome tegen Attila de Hun.
Leo II (682-683) – Bekend om zijn inspanningen om corruptie binnen de Kerk
aan te pakken.
Leo III (795-816) – Kroonde Karel de Grote tot keizer van het Heilige Roomse Rijk.
Leo IV (847-855) – Versterkte de verdediging van Rome tegen invallen van Saracenen.
Leo V (903) – Werd afgezet en vermoord, waardoor zijn pontificaat zeer kort was.
Leo VI (928-929) – Had een kort en weinig invloedrijk pontificaat (=pausdom).
Leo VII (936-939) – Bevorderde monastieke (=klooster) hervormingen.
Leo VIII (963-965) – Werd paus tijdens een periode van grote politieke onrust.
Leo IX (1049-1054) – Speelde een sleutelrol in de Investituurstrijd (vaststellen
van de regels tussen Kerk en Staat) en hervormingen binnen de Kerk.
Leo X (1513-1521) – Een Medici-paus, bekend om zijn extravagantie en de afgifte
van aflaten die bijdroegen aan de Reformatie (ontstaan van protestante stromingen).
Leo XI (1605) – Was slechts 27 dagen paus.
Leo XII (1823-1829) – Streefde naar een conservatieve koers binnen de Kerk.
Leo XIII (1878-1903) – Schreef de invloedrijke encycliek Rerum Novarum,
die de basis legde voor de katholieke sociale leer.
Leo XIV (2025-heden) – De huidige paus, die verwijst naar Leo XIII en diens sociale leer.
Schorpioen= Scorpius
Is dat een slang? Wat is dat voor een muts?
Dit sterrenbeeld staat bekend om zijn heldere ster Antares.
De naam Antares verwijst naar de helderste ster in het sterrenbeeld Schorpioen.
In de film Ben-Hur zijn de vier paarden van Sheikh Ilderim vernoemd naar
heldere sterren: Aldebaran, Altair, Antares en Rigel.
Dit past goed bij de majestueuze en krachtige uitstraling van de paarden,
die een cruciale rol spelen in de beroemde wagenrennen-scène.
De illustratie van Scorpius in het Leidse Aratea is een fascinerende interpretatie van het sterrenbeeld. De mansfiguur die op de schorpioen staat en een dier (mogelijk een slang) vasthoudt, kan verschillende betekenissen hebben:
Astronomische symboliek – In sommige oude sterrenatlassen wordt Ophiuchus, het sterrenbeeld van de “Slangenbezweerder”, afgebeeld in de buurt van Scorpius. Dit kan een verwijzing zijn naar de astronomische positie van deze sterrenbeelden.
Mythologische connectie – De schorpioen is in de Griekse mythologie de tegenstander van Orion, de jager. De slang kan symbool staan voor genezing en kennis, zoals in de staf van Asclepius, de Griekse god van de geneeskunde.
Middeleeuwse interpretatie – Middeleeuwse manuscripten bevatten vaak gestileerde en symbolische afbeeldingen die niet altijd direct overeenkomen met klassieke astronomische tradities. De figuur kan een allegorische betekenis hebben die verband houdt met astrologie of medische kennis.
Duidelijk een tekst van Copilot, het stukje hierboven. Je ziet ook
meteen dat ik niet veel dichter bij een verklaring kom van de hoedjes
en de attributen op de afbeeldingen.
Deze illustratie, naast die van Tweelingen, maakte me heel nieuwsgierig
naar de betekenis van wat je hier ziet. Ik moet nog verder zoeken.
Boogschutter= Sagittarius
Is het een modieuze pantersjaal of zijn het zijn vleugels?
Dit sterrenbeeld behoort wordt vaak afgebeeld als een centaur die een pijl
en boog spant. In de mythologie wordt Sagittarius vaak geassocieerd met Chiron,
de wijze centaur die helden zoals Achilles onderwees.
Die mythologie zijn wij in het westen grotendeels kwijt geraakt maar vormt
een hele mooie serie verhalen.
Steenbok= Capricornus
De Steenbok wordt vaak geassocieerd met discipline, ambitie
en doorzettingsvermogen.
Als je de achterkant los ziet van het hele beeld dat zijn er maar weinig
redenen om aan een steenbok te denken.
Het lijkt meer of er een tak, met daarop een blad, uit een slakkenhuis steekt.
Vissen= Pisces
Een beetje saai. Het is net of je naar een aquarium zit te kijken waar
iemand zijn hengel in heeft uitgeworpen. Je ziet een lijn met vele ‘haken’.
Als je er de waterman, die al in eerder bericht te zien was, er bij telt,
dan heb je van alle afbeeldingen in de Aratea die te maken hebben met de
dierenriem, een afbeelding gezien.
Dat was mijn belofte.
Boekenavontuur: De Sterrenbeelden van de Aratea (Deel 1)
Vandaag weer een boekenavontuur.
Terwijl ik lees in ‘Schatten op schrift’, een boek over
50 topstukken uit de collectie van de Leidse Universiteit,
maak ik kennis met een boek dat de ‘Aratea’ wordt genoemd.
Nou ja, indirecte kennismaking.
Ik heb het niet in de hand gehad of gezien
op een tentoonstelling. Ik zie foto’s in het boek en bekijk
aanvullende gedigitaliseerde afbeeldingen online.
Het is een manuscript, handgeschreven dus.
De tekst is een Latijnse vertaling van een Griekse bron,
gemaakt door Germanicus en aangevuld door Avienus.
Germanicus is Germanicus Julius Caesar (24 May 15 BC – 10 October AD 19),
Romeins generaal en politicus. Maar hij schreef ook deze vertaling.
Postumius Rufius Festus Avienius was een schrijver in het Latijn
die in de 4e eeuw woonde in het deel van Italië dat
we vandaag aanduiden met Toscane en Umbrië.
Hij maakte een vertaling van de Phaenomena (een Grieks gedicht)
in het Latijn. De Phaenomena beschrijft in dichtvorm
de sterrenhemel.
Het oorspronkelijke gedicht is van Aratus (ca. 315/310 – 240 v.Chr.).
Ik geef een beknopte samenvatting en vereenvoudig sommige delen.
Het werk van Aratus gaat weer terug op nog oudere werken.
De Leidse Aratea is gemaakt rond 816 in Lotharingen (een
streek in Frankrijk ten zuiden van België en Luxemburg; en
ten westen van Duitsland).
Het boek is klein 22,5 bij 20 centimeter. Het bestaat uit
99 bladen. Er ontbreken 4 bladen.
In het boek staan 38 miniaturen van sterrenbeelden en
een planetarium (een afbeelding van ons planetenstelsel
en hun banen). Naar het planetarium heb ik nog nauwelijks
gekeken. De staat lijkt minder goed en enige basiskennis
van astronomie is waarschijnlijk nodig
om het goed te interpreteren.”
In 1989 is het opnieuw ingebonden door Lucie Gimbrére, een
Benedictines uit Oosterhout, in Noord-Brabant.
Sinds 816 is het boek door veel handen gegaan.
Ongelooflijk genoeg is het zelfs een tijd in bezit geweest
van Hugo de Groot (Hugo Grotius).
Dezelfde schrijver wiens tekst centraal staat in het exemplaar
van ‘Denken over oorlog en vrede’ dat ik probeer te gaan inbinden.
Het boek staat bekend onder de shelfmark (het nummer op de plank in
de boekenkast) VLQ 79. Waarschijnlijk staat dit voor ‘Vossius Leiden
Quatro 79’.
De universiteit kocht in 1690 de Bibliotheca Vossiana (de bibliotheek
van de geleerde Vossius). Leiden is waar Vossius woonde en werkte en
quatro is de maat van het boek (folio= groot, quatro of octavo).
79 is dan boek 79 in de verzameling.
Stel ik me zo voor.
Gisteren zag ik het sterrenbeeld Waterman, wat me deed afvragen
hoeveel sterrenbeelden er eigenlijk zijn.
Dat zijn er dus 12:
Ram 21 maart – 19 april
Stier 20 april – 20 mei
Tweelingen 21 mei – 20 juni
Kreeft 21 juni – 22 juli
Leeuw 23 juli – 22 augustus
Maagd 23 augustus – 22 september
Weegschaal 23 september – 22 oktober
Schorpioen 23 oktober – 21 november
Boogschutter 22 november – 21 december
Steenbok 22 december – 19 januari
Waterman 20 januari – 18 februari
Vissen 19 februari – 20 maart
Zo ontstond het idee een blog te schrijven over de miniaturen van
de Aratea die de ‘moderne’ dierenriem vormen.
Dus, hoeveel van de 39 miniaturen komen overeen met de dierenriem:
Dat is dan de volgende lijst:
# Sterrenbeeld Bladaanduiding (VLQ 79)
1 Ram 34v
2 Stier 24v
3 Tweelingen 16v
4 Kreeft 18v
5 Leeuw 20v
6 Maagd Niet expliciet vermeld
7 Weegschaal Niet expliciet vermeld
8 Schorpioen 10v
9 Boogschutter 52v
10 Steenbok 50v
11 Waterman 48v
12 Vissen 38v
Tien afbeeldingen.
Die tien afbeeldingen laat ik hieronder zien.
WWat me opviel, is dat alle illustraties zich bevinden op pagina’s
die als ‘verso’ (voorkant) worden aangeduid. Dat is overigens waar voor alle
illustraties in het boek en dat roept de vraag bij mij op: waarom?
Daar heb ik nog even geen antwoord op.
De serie afbeeldingen ga ik combineren met feitjes en weetjes die
ik in dit avontuur tegen kwam.
Maar dat wordt bij elkaar wel een lang bericht voor mijn blog.
Ik stel voor dat ik daar morgen, in deel 2, mee verder ga.
Phaenomena of Aratus
Dit is waarschijnlijk de meest verkeerde titel die je
maar kunt geven aan een bericht.
Maar ik ben weer wat verder in ‘Schatten op schrift’
en daar kwam een prachtige afbeelding langs van
een sterrenbeeld. Namelijk van waterman of aquarius.
Aan de hand van die plaat werden war schrijfgewoontes
besproken van middeleeuwers.
Als je daar de details van wilt weten verwijs ik graag
naar het boek geschreven door André Bouwman en Irene O’Daly.
Dit is het deel van het boek waar ik het over heb:
Phaenomena of Aratus is de persoon van wie de originele bevindingen zijn die aanleiding gaven om later dit boek maken. Het boek heet nu de Aratea (VLQ 79, f48v – 49r), circa 812 – 840, German regions, noth-western part, Aachen.
De waterman heeft een kruik op zijn schouder en laat water
uit de kruik lopen en in dat water zijn sterren zichtbaar.
Een prachtig beeld.
Er zijn afbeeldingen van de boeken te down loaden met een redelijke resolutie. Anders kon je de sterrenregen niet zo mooi zien.
Argusvlinder 