Gisteren sloot de tentoonstelling Human Nature van Magdalena Abakanowicz
in Den Bosch (en de tentoonstelling Everything is made of fiber in Tilburg).
Een tentoonstelling die me niet alleen visueel raakte,
maar ook intellectueel uitdaagde.
Wat betekent het om mens te zijn in een tijd van digitale versnelling,
oorlog en vernietiging en ecologische ontwrichting?

De titel Human Nature laat zich op vele manieren lezen:
als de menselijke aard,
als de verhouding tussen mens en natuur,
als een strijd of een samenwerking.

In de werken van Abakanowicz — van de anonieme lichamen in Crowd III
tot de gebakken kleihoofden van Syndrome — ontvouwt zich een avontuur
dat niet alleen haar persoonlijke geschiedenis weerspiegelt,
maar ook onze gedeelde kwetsbaarheid.

In deze blog neem ik je mee langs enkele werken,
reflecteer ik op de zaaltekst ‘Herstel’, en stel ik
een alternatieve versie voor die tekst voor.

Naar mijn idee een tekst die beter recht doet
aan de complexiteit van het oeuvre van Abakanowicz.

Want wat blijft er over van of voor de mens,
als we de massa verlaten en het hoofd buigen?

Den Bosch, Noordbrabants Museum, Human Nature, Magdalena Abakanowicz, Diana Thater, Chernobyl, 2011, video installatie.

---

Magdalena Abakanowicz, Crowd III, 1988 – 1989, jute, hars.

---

Ik heb een probleem met de hierboven getoonde zaaltekst en
specifiek over de volgende zin.

Tegelijk ontdekken wetenschappers dat technologie
onze hersenen verandert
en dat gebeurtenissen uit het verleden ook littekens nalaten
bij nieuwe generaties’

Dit klinkt mij als een samenzweringstheorie maar
is het dat ook?

Technologie verandert onze hersenen

Dit is een wetenschappelijk onderbouwde claim.
Neurowetenschappers hebben aangetoond dat intensief gebruik
van technologie — zoals smartphones, sociale media
en multitasking — invloed kan hebben op:
= hoe lang iemand zich kan concentreren
= geheugenfuncties
= hoe we contact hebben met anderen
= dopamine-afgifte (beloningsmechanismen)

Maar: het is niet per se negatief of alarmerend.
Onze hersenen zijn flexibel en passen zich voortdurend
aan nieuwe omstandigheden aan.
Het hangt dus af van hoe technologie wordt gebruikt.

Trauma uit het verleden laat littekens na bij nieuwe generaties

Dit verwijst naar het veld van epigenetica en transgenerationeel trauma.

Er zijn studies die suggereren dat ernstige trauma’s (zoals oorlog,
slavernij, holocaust) epigenetische veranderingen kunnen veroorzaken
die invloed hebben op de stressrespons van volgende generaties.
Met andere woorden: dat een verschrikkelijke ervaring van persoon A
op een kind van persoon A effect kan hebben.
Denk aan: verhoogde gevoeligheid voor angst of depressie, of een
ontregelde aanmaak van stresshormonen
die invloed hebben op stemming en gedrag.

Maar ook hier geldt:
het is een complex en genuanceerd onderwerp maar
het is geen vastliggend lot.

Is die ‘overdracht van ervaringen’ erg?

Niet per se. Het is heel menselijk.
Maar het kan wel invloed hebben op hoe je zelf met bepaalde situaties omgaat.
Het goede nieuws is: zulke angsten zijn vaak te begrijpen
en te doorbreken, juist als je weet waar ze vandaan komen.
Nog beter nieuws: de mechanismes kunnen ook werken bij positieve situaties.

Waarom klinkt de zin in de zaaltekst als een samenzwering?

= De zin mist nuance en bronvermelding
= Er wordt een oorzaak-gevolg verband gesuggereerd zonder uitleg
= Het combineert twee grote thema’s (technologie en erfelijk trauma)
alsof ze één mysterieus geheel vormen

Hoe zou je het misschien beter kunnen formuleren?

Alternatieve zaaltekstvoorstel

Wetenschappelijk onderzoek laat zien dat intensief technologiegebruik
invloed kan hebben op het functioneren van onze hersenen, zoals
concentratie, geheugen en ons omgaan met andere mensen.
Daarnaast suggereren studies dat ernstige trauma’s uit het verleden
soms epigenetische sporen nalaten die de stressgevoeligheid van
volgende generaties kunnen beïnvloeden.
Beide inzichten tonen hoe mens en omgeving voortdurend met elkaar
in wisselwerking staan.

Juist in een tijd waarin digitale prikkels en historische trauma’s
ons denken en voelen beïnvloeden, groeit de behoefte aan herstel,
aan ruimte, aan herverbinding met de natuur en met elkaar.

In het Toscaanse landschap realiseerde Magdalena Abakanowicz een kunstwerk dat deze zoektocht naar verbinding tastbaar maakt.
Haar bronzen sculpturen — gegroepeerd als menselijke figuren in een open veld — verbeelden de spanning tussen individu en collectief,
tussen kwetsbaarheid en kracht.

De figuren staan stil, maar lijken onderweg.
Ze nodigen uit tot nadenken: hoe verhouden wij ons tot elkaar,
tot onze snelle, digitale tijd en tot de omgeving (grond, lucht en water)
waarin we moeten leven.

In deze context krijgt het werk Syndrome (1982)
— een serie hoofden in gebakken klei — een extra lading.
Elk hoofd lijkt een echo van innerlijke processen:
herinnering, waarneming, kwetsbaarheid.
Het zijn stille getuigen van hoe onze hersenen
gevormd worden door wat we meemaken,
en hoe we onszelf en anderen blijven begrijpen.

---

Magdalena Abakanowicz, Syndrome, 1982, gebakken klei.

---

Een antwoord in echo’s

In dezelfde ruimte waar Syndrome stond opgesteld werd de film Echa vertoond.
Deze productie van kunstenaars Kristina Benjocki en Stijn Verhoeff,
ontwikkeld in samenwerking met het museum, vormde voor mij het voorlopige
einde van het avontuur dat Magdalena Abakanowicz heet en misschin gaf het
antwoord op de vraag:

Human Nature: Wat blijft er over van de mens? Wat blijft er over voor de mens?

Echa (Pools voor echo) brengt het leven en werk van Magdalena Abakanowicz samen
in een mysterieus verhaal over herinnering, natuur en transformatie.
Drie personages, één stem: Magdalena, haar moeder en haar grootmoeder?

Ze gaan door het bos aan de hand van Abakanowicz’ herinneringen.
Trauma’s galmen als echo’s door de generaties heen en
bepalen hun relatie tot de wereld om hen heen.

Zitten wij in diezelfde rol? Ik vermoed dat de makers denken van wel.

Maar Echa toont ook iets anders: veerkracht.
De mogelijkheid om je los te maken van het verleden,
om je eigen verhaal en toekomst te gaan maken.

In die zin biedt de film een antwoord op de tentoonstellingstitel

Namelijk:
heb de moed om steeds opnieuw te beginnen.
Maak de keuze om echo’s niet te negeren,
kies om er naar te luisteren en
kies ervoor er iets nieuws uit te laten ontstaan.