Verrassingen.

Leuker dan de ‘vaste waardes’ in het Nederlands kunstbezit
zijn misschien wel de verrassingen.
Laten we er eens een paar bekijken:


Aat Veldhoen, Portret van Martijn.


Aat Veldhoen, Zelfportret met zakdoek om het hoofd.


Aat Veldhoen past in de prachtige traditie van etsmakers.
Deze portretten zijn erg mooi. Vooral het portret van Martijn
geeft zo” n prachtig open kindergezicht weer.


Armando, Schuldige Landschaft.


Armando, een heel mooi dreigend landschap, schuldig ?



De meester van de Virgo inter Virgines, Virgo inter Virgines.


Deze schildering kende ik totaal niet.

Avro’s beeldenstorm zegt er het volgende over:
Over de heilige Maagd tussen de maagden en haar anonieme maker

In de eerste schilderijenzaal van het Rijksmuseum te Amsterdam hangt
dit wonderbaarlijke schilderij.
Het is waarschijnlijk aan het eind van de vijftiende eeuw
in Delft gemaakt.
Het houten paneel laat vijf dames zien
die zich in een hecht omsloten parkje ophouden.
Een dergelijk parkje heette in de Middeleeuwen een geloken hof
en verwees naar de wereld van het klooster.
Met voorstellingen als deze verheerlijkte men destijds het kloosterleven.
De ‘hortus conclusus’, zoals zo’n geloken hof in het Latijn heet,
wordt namelijk in het bijbelse Hooglied bezongen.
Daar wordt een afgesloten ruimte bedoeld waarbinnen de geliefden elkaar vinden.
Op dit schilderij valt echter nergens een minnekozend paar te bekennen.
Hier gaat het dan ook niet om gewone aardse liefde,
maar om mensen die uitsluitend van Christus houden.
Die geestelijke liefde heeft de Delftse kunstenaar heel concreet in beeld gebracht.


In het midden van het schilderij zit Maria met het kind op haar schoot.
Zij wordt omringd door vier dames met een soortgelijke serene uitstraling.
Een van hen heeft het vertrouwen van de jonge Heiland gewonnen
en gaat heel persoonlijk met hem om.
Deze dame moet de heilige Catharina van Alexandrixc3xab zijn.
Want in beschrijvingen van haar leven staat dat zij Christus
vaak in visioenen ontmoette.
Op een gegeven moment was hun band zelfs zo innig geworden
dat zij zich met hem heeft verloofd.
We kunnen de naam van de heilige ook op een andere manier achterhalen.
Midden op haar jurk heeft zij namelijk een broche gespeld
met de tekens waaraan je haar altijd kunt herkennen.
Die tekens zijn het wiel waarop zij geradbraakt werd
en het zwaard dat een einde aan haar leven maakte.

Van het kransje rond Maria is niet alleen Catharina
op zo’n vreselijke manier gemarteld.
Alle vier dames hebben met elkaar gemeen dat zij als martelares stierven
omwille van hun geloof in Christus.
Zij zagen hem als hun ware bruidegom.
Daarom wilden zij een kuis leven leiden en eeuwig maagd blijven.
Dat stuitte echter op nogal wat problemen omdat de dames,
zoals hier ook te zien is, heel mooi waren.
En de hitsige mannen om hen heen konden dat preutse gedoe niet uitstaan.
De dames werden uitgelachen, uitgetierd, vervloekt, gefolterd
en uiteindelijk ter dood gebracht.
Maar in deze geloken hof zijn ze veilig:
hier worden ze juist vanwege hun vrome volharding verheerlijkt.

Evenals Catharina zijn ook haar lotgenoten vrij gemakkelijk te herkennen.
De Delftse schilder heeft hun karakteristieke symbolen
namelijk eveneens in de vorm van een sieraad weergegeven.
Daarmee betoonde hij zich een heel subtiel en origineel kunstenaar.
Want op schilderijen van andere kunstenaars
zeulen heiligen meestal met grote attributen om zichzelf kenbaar te maken.
Zo niet hier.
Achter Catharina zit de heilige Cecilia.
Aan haar halsketting hangt een klein orgeltje,
dat duidelijk maakt dat zij de heilige van de muziek is.
De dame rechtsachter Maria is de heilige Barbara.
Haar hanger heeft de vorm van een kasteeltoren,
omdat zij daarin door haar vader opgesloten werd.
Rechts vooraan zit ten slotte de heilige Ursula.
Zij draagt een pijl op haar borst, omdat zij daardoor aan haar eind gekomen is.

Achter de rug van Barbara staan net buiten de balustrade
nog twee heilige dames.
Althans ook zij hebben beiden een ketting met een opvallende hanger.
Alleen valt de vorm daarvan niet zo goed te ontwaren.
Als de tekenen niet bedriegen is de linker dame de heilige Margaretha,
die door een draak verzwolgen werd.
Recht tegenover haar en haar onbekende gezellin
zijn twee heren in een geanimeerd gesprek verwikkeld.
Over hun identiteit doen verschillende lezingen de ronde;
er zijn een aantal namen van heiligen geopperd.
Maar mogelijk is de man met de mooie muts op
de geestelijk leidsman van het klooster.
In ieder geval lijkt hij de jongeman naast hem
uit te leggen waar het in de geloken hof precies om draait.

Dat past goed bij het thema van dit kunstwerk.
Want schilderijen als deze waren bedoeld
om de vreugden van het kloosterleven te propageren.
Vooral het privilege om je in de nabijheid van Christus en Maria te koesteren
werd daarbij nadrukkelijk naar voren gebracht.
Monniken en nonnen scheidden zich af van de wereld
om in dit zelfgekozen isolement een totaal ander bestaan op te bouwen.
Teneinde leken daarvoor te interesseren werd aangegeven
dat het klooster een heel aantrekkelijk alternatief bood
voor de hoogtepunten van alledag.
Zo kon je je in het klooster evenals daarbuiten verloven
– maar dan met Christus.
Verder was het binnen de kloostermuren zelfs mogelijk om een kindje te krijgen.
Het ging in dat geval echter om een heel speciale bevalling:
de zuiver spirituele geboorte van Christus in je hart.
De heilige die deze wonderbaarlijke mogelijkheden
tijdens haar leven ten volle realiseerde, was Catharina.
Daarom zie je hier dat het kind op Maria’s schoot
zo verlangend naar haar hand reikt.

Wie was de schilder van deze geloken hof?
Vermoedelijk heeft hij in Delft gewoond en gewerkt,
maar helaas is er verder niets over hem bekend.
Uit oude archiefstukken kennen we een flink aantal namen
van vroege Nederlandse kunstenaars,
maar praktisch nooit wordt gemeld wat zij precies maakten.
Aanwijzingen om hun namen met bewaard gebleven schilderijen
in verband te brengen ontbreken dus ten enenmale.
Om toch een beetje orde op zaken te kunnen stellen
heeft men in de kunstgeschiedenis een kunstgreep bedacht.
Kunstwerken die in stijl sterk op elkaar lijken,
worden samengevoegd in een groep.
De maker daarvan wordt, totdat we weten hoe hij echt heette,
met een noodnaam aangemerkt.

Dit schilderij uit het Rijksmuseum is ingedeeld in een groep
met zo’n vijftien andere werken.
De maker van de groep ontleent zijn naam aan dit beschilderde paneel.
De kunstenaar wordt namelijk aangeduid
als de Meester van de xe2x80x98Virgo inter Virginesxe2x80x99,
ofwel de Maagd tussen de maagden.
Het overgrote deel van zijn oeuvre bevindt zich in buitenlandse collecties.
Maar in Nederland vind je, naast het hier besproken schilderij,
in Museum Boijmans Van Beuningen te Rotterdam nog
een mooie xe2x80x98Annunciatiexe2x80x99 van zijn hand.

De stijl van de meester laat zich betrekkelijk eenvoudig herkennen.
Op de aan hem toegeschreven panelen zijn de figuren op een ingetogen,
maar expressieve manier neergezet.
De vrouwen
die hij schilderde hebben bijna allemaal dezelfde fijn getekende gezichten.
Hij portretteerde ze meestal een beetje van opzij
waardoor hun silhouetten expressief uitkomen.
Vrijwel steeds gaan ze gekleed in heel rijke gewaden.
De drukke plooien brengen de verstilde figuurgroepen
in de ruim opgezette composities tot leven.
De combinatie van stilte en expressiviteit geeft het werk
van de Meester van de Virgo inter Virgines een heel eigen karakter.

Achter de tamelijk nietszeggende noodnaam
blijkt dus een bijzondere artistieke persoonlijkheid schuil te gaan.
Je kunt dan ook betreuren dat we niet meer van de Delftse kunstenaar afweten.
Maar tegelijk mogen we ons gelukkig prijzen
dat met de gegevens over hemzelf,
niet ook al zijn wonderbaarlijk mooie werk is verdwenen.
Bij het bekijken daarvan moeten we die noodnaam daarom maar voor lief nemen.

Ik moet maar eens gaan kijken in Rotterdam.
Het Rijksmuseum is nog even dicht.